Ετικέτα: Γιόζεφ Ροτ

Εν είδει εισαγωγής

Το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ»  του Γιόζεφ Ροτ είναι ένα οικογενειακό έπος που εκτείνεται σε τρεις γενιές της οικογένειας Τρόττα, μιας οικογένειας που αναπόφευκτα χαράζει μια πορεία παράλληλη με εκείνη της  Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και τον αυτοκράτορά της Φραγκίσκου Ιωσήφ σε μια εποχή που γίνεται έκδηλη η παρακμή της. Μέσα στο πολυσέλιδο έργο που διαβάζεται ιδιαίτερα γρήγορα γινόμαστε και εμείς κομμάτι μιας ιστορίας που δεν είναι ιδιαίτερα γνώριμη σε εμάς.

Τα πρόσωπα

Η αφήγηση αρχίζει με μια μάχη. Τη μάχη του Σολφερίνο. Εκεί ο Λοχαγός Τρόττα σώζει το 1859 στην μάχη του Σολφερίνο τον νεαρό και άσκεφτο αυτοκράτορα. Για αυτήν του την πράξη θα παρασημοφορηθεί και θα πάρει τον τίτλο του βαρόνου.  Το κεντρικό επεισόδιο στη ζωή του παππού Τρόττα, δηλαδή η ηρωική αυτή διάκριση όταν έσωσε τον αυτοκράτορα στη μάχη του Σολφερίνο, επηρεάζει όλη του τη σταδιοδρομία, όχι μόνο γιατί του δόθηκε ένα μη ευκαταφρόνητο ποσόν και του επέτρεψε να ανέλθει κοινωνικά ( ο πλήρης τίτλος πλέον είναι: Γιόζεφ Τρόττα, βαρόνος φον Σιπόλιε) αλλά και γιατί τον σημαδεύει με πολλούς τρόπους σ’ όλη του τη ζωή. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παραχάραξη της ιστορίας στο αναγνωσματάριο του δημοτικού, όπου ο ήρωας παρουσιάζεται εσφαλμένα ότι… πέθανε ως Ιππότης καρφωμένος μ’ ένα δόρυ εχθρικό, πράγμα που φυσικά προκαλεί την έγγραφη διαμαρτυρία του ήρωα στο Υπουργείο Παιδείας. Όπως όμως τον συμβουλεύει ο συμβολαιογράφος, τα ιστορικά γεγονότα παρουσιάζονται πάντα αλλαγμένα στις σχολικές αίθουσες. Κι έτσι πρέπει, κατά τη γνώμη μου. Τα παιδιά χρειάζονται παραδείγματα κατανοητά, παραδείγματα που θα μείνουν χαραγμένα στο μυαλό τους. Όσο για την πραγματική αλήθεια, αυτή θα τη μάθουν αργότερα! Φυσικά, και η απάντηση του Υπουργείου δεν απέχει πολύ: το εν προκειμένω κεφάλαιον, το έχει ελέγξει αυτοπροσώπως ο ίδιος ο Υπουργός, ο οποίος και το ενέκρινε. Η πρόθεσις του υπουργείου είναι η διδαχή των μεγαλύτερων αλλά και των μικρότερων μαθητών της Μοναρχίας, καθώς επίσης και ο παραδειγματισμός τους. Ως εκ τούτου, οφείλουμε να παρουσιάσουμε τις ηρωικές πράξεις των στρατιωτικών της πατρίδος μας με τρόπο ανταποκρινόμενο στο χαρακτήρα, τη φύση και τη φαντασία των παιδιών, έτσι ώστε να καλλιεργήσουμε, να υποστηρίξουμε και να ενισχύσουμε τα πατριωτικά αισθήματα των ερχόμενων γενεών. Για το σκοπό αυτό δεν αλλοιώνουμε, βεβαίως την ιστορική αλήθεια. Αλλά προσπαθούμε να την αφηγηθούμε όσο το δυνατόν πιο γλαφυρά, έτσι ώστε να εξασφαλίσουμε την προσοχή, και να θέλξουμε τη φαντασία των μικρών μαθητών.
Ο Τρόττα δέχτηκε τα δώρα κατηφής κι ενοχλημένος, σα να ήταν προσβολές. Υπέβαλε την παραίτησή του κι αποστρατεύτηκε με τον τίτλο του ταγματάρχη, ενώ αποσύρθηκε πικραμένος γιατί είχε χάσει τον παράδεισο της απλής πίστης στον αυτοκράτορα, στην αρετή, στην αλήθεια και στη δικαιοσύνη.

Ο γιός του Γιόζεφ Τρόττα, ο Φραντς, με την παραίνεση του πατέρα του, γίνεται νομικός και ορίζεται ως Περιφερειακός Επίτροπος στη Σιλεσία. Είναι ένας άνθρωπος άκαμπτος, προσκολλημένος στην παράδοση και τη ρουτίνα του που δεν επιτρέπει να φανούν τα συναισθήματά του ακόμη και στις πιο δύσκολες στιγμές. Εργάζεται μεθοδικά και αφοσιωμένα και δεν αφήνει περιθώριο σε κανένα εξωτερικό παράγοντα να διαπεράσει το κέλυφος που έχει φτιάξει γύρω του. Μεγαλώνει το γιό του Καρλ Γιόζεφ με αυστηρότητα φορτώνοντάς τον αμείλικτα με το βάρος της ιστορίας της οικογένειας και τον πατριωτισμό που εκείνη συνεπάγεται. Η σχέση του Καρλ Γιόζεφ με τον πατέρα του είναι κατά βάσιν καθήκον και όχι μια σχέση βαθιά με το συναίσθημα και την απλότητα που απαιτείται.  Είχε δίκιο ο κριτικός και συγγραφέας J. M. Coetzee που παρατήρησε πως ο Φραντς είναι η πιο τραγική φυσιογνωμία του μυθιστορήματος, παρόλο που ο συγγραφέας του αφιερώνει λίγες σελίδες, και παρόλο που τον γνωρίζουμε κυρίως μέσα από τον πατρικό του ρόλο. Είναι τραγικός, γιατί είναι αναγκασμένος, μέσα από τις αποτυχίες του γιου του αλλά κυρίως λόγω των κοινωνικών και ιστορικών μεταβολών, να δει και να αποδεχτεί την αλλαγή του κόσμου των αξιών στις οποίες πίστεψε. Μεγαλώνει το γιο του με απίστευτη τυπικότητα και αυστηρότητα, τόση που θα περίμενε κανείς αμφισβήτηση, επανάσταση, ή έστω μίσος από τη μεριά του γιου. Όμως όχι, υπήρξε τυφλή στρατιωτική πειθαρχία, σεβασμός, αποδοχή, και, καθώς ο Καρλ μεγάλωνε, συγκρατημένες εκδηλώσεις βαθιάς αγάπης.

Ο εγγονός Τρόττα,  ο Καρλ  αποκλίνει από το ιδεώδες του αφοσιωμένου και πειθαρχημένου στρατιώτη. Παρακολουθούμε τη ζωή του που, ακολουθώντας την παρακμή της μοναρχίας, καταλήγει αργά και σταδιακά σε πλήρη κατάρρευση: συνάπτει φλογερή παράνομη σχέση με τη γυναίκα του χωροφύλακα, η οποία όμως πεθαίνει. Βιώνει την παρακμή της στρατιωτικής ζωής, εφόσον οι συνάδελφοί του το μόνο που σκέφτονται είναι η βότκα και τις «εύθυμες» επισκέψεις στο σαλόνι της κυρίας Ρέζι. Εξαιτίας του, από τραγική παρεξήγηση, γίνεται μονομαχία όπου σκοτώνεται ο μοναδικός του φίλος, ο γιατρός Ντέμαντ (συγκλονιστικές οι τελευταίες συζητήσεις που μοιράζεται με τον Καρλ: «Είμαι βλάκας αγαπητέ μου φίλε! Θα έπρεπε να έχω χωρίσει από καιρό την Εύα. Τώρα δεν έχω τη δύναμη να ξεφύγω απ’ αυτήν την ανόητη μονομαχία. Θα γίνω ήρωας από βλακεία, σύμφωνα με τον κώδικα της τιμής και τους κανονισμούς του στρατεύματος. Ήρωας!» Γέλασε και το γέλιο του αντήχησε κούφιο μέσα στη νύχτα). Δεν έχει περιθώριο πια, όχι μόνο για λόγους τιμής, να παραμείνει στο Ιππικό. Τον καιρό εκείνο, όπως γράφει κι ο συγγραφέας, πριν από τον μεγάλο πόλεμο, δεν ήταν ακόμα ασήμαντο και αδιάφορο πράγμα ο θάνατος ενός ανθρώπου. Η συμπεριφορά όλης της κοινωνίας απέναντί του αλλάζει. Εννοείται ότι θα έφευγε από το τάγμα και θα ζητούσε μετάθεση γι’ αλλού. Αυτός όμως αναζητούσε κάτι δύσκολο, κάτι σχεδόν ακατόρθωτο για να το αναλάβει. Αναζητούσε μέσα του μια εθελοντική τιμωρία. Η τραγική σύγκρουση μέσα του τον κάνει να διστάζει να γράψει γράμμα στον πατέρα του, αλλά, όταν πια το αποφασίζει, εκείνος του συμπαραστέκεται με αξιοθαύμαστο τρόπο, παρόλο που δε συμφώνησε με την άποψη του γιου του να μετατεθεί στη Σλοβενία∙ ήταν και ένιωθε Αυστριακός, υπηρέτης και υπάλληλος των Αψβούργων. Έτσι, ο Καρλ μετατίθεται στο Πεζικό και η σχέση πατέρα- γιου μεταλλάσσεται, αποκτώντας ιδιαίτερο ψυχολογικό ενδιαφέρον. Παρόλη όμως την ισχυρή παρουσία του πατέρα και του ηρωικού πνεύματος του παππού, ο Καρλ περιμένοντας έναν… πόλεμο, που θα τον αναδείξει ως ήρωα και θα δικαιώσει τον τίτλο του, αρχίζει να παίρνει την κατρακύλα. Πρώτα πρώτα, πίνει, γιατί η ζωή γίνεται πολύ πιο εύκολη, μόλις κατέβαζε κανείς τα πρώτα ποτηράκια. Ξημεροβραδιάζεται στο καζίνο της μικρής πόλης όπου μετατέθηκε (στα σύνορα της αυστροουγγρικής μοναρχίας), και ξοδεύει όλα του τα λεφτά στον τζόγο. Ο Κάρλ Γιόζεφ είναι ένας χαρακτήρας ρομαντικός και μοναχικός και επιπλέον είναι ένας απρόθυμος στρατιώτης. Τραυματισμένος ψυχικά από το θάνατο μιας γυναίκας – της πρώτης του ερωμένης – αλλά και το θάνατο σε μονομαχία του μοναδικού φίλου που είχε ποτέ, ακολουθεί τους κανόνες που του έχουν επιβληθεί προσπαθώντας να βρει παρηγοριά στο ποτό και τον τζόγο. Η νοσταλγία και η μελαγχολία που είναι και τα κυρίαρχα θέματα σε ολόκληρο το βιβλίο, απεικονίζονται με το πέρασμα του χρόνου καθώς και με τις ρομαντικές και πλατωνικές σχέσεις του Κάρλ Γιόζεφ που αργότερα αναπολεί. Ένας αδύναμος απόγονος ισχυρών ανδρών που η μοίρα του επιφύλαξε και ένα άδοξο τέλος.

Η πλοκή

Ο Γιόζεφ Ροτ, ο δηλωμένος νοσταλγός της χαμένης αυτοκρατορίας, δίνει μ’ ένα τόσο εσωτερικό τρόπο τη διάλυση αυτού του ιδεώδους, που αναρωτιέται κανείς ποια είναι πράγματι η ιδεολογία του συγγραφέα. Το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» αποτελεί την απάντηση του συγγραφέα στην κοσμοθεωρία της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και σ’ αυτή που ανέτειλε σε αντικατάστασή της. Τοποθετεί για αυτόν τον σκοπό έντεχνα τον Φραντς Τρόττα, ώστε να μην έχει χάσει την πίστη του στη μοναρχία και τον τρόπο ζωής που αυτή υπαγορεύει απέναντι στον Κάρλ Γιόζεφ που έρχεται αντιμέτωπος με τα μηνύματα της εποχής άδικα προσπαθεί να αντλήσει δύναμη από την ένδοξη ιστορία της οικογένειάς του για να ενταχθεί στη νέα τάξη πραγμάτων.

Αυτό που εξυψώνει τούτο το μυθιστόρημα είναι ο αριστουργηματικός τρόπος που η Ιστορία μπλέκεται στην πλοκή, η ύπουλη εισβολή της στην πεζή καθημερινότητα των ηρώων, το πέρασμα από μια κραταιά αυτοκρατορία τη πανσπερμίας των λαών, στην παρακμή, την εποχή των εξεγέρσεων, το ξύπνημα της εθνικής μνήμης, που αρχίζει και διαχωρίζει όλους αυτούς που κάποτε ήταν περήφανοι  να είναι μέλη αυτού του κράτους. Το βιβλίο φτάνει στα όρια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και ενώ δεν μας μιλά ποτέ ανοιχτά, ξέρουμε πως η Αυτοκρατορία δεν έχει τύχη. Το βασικό σύμβολο, τον Αυτοκράτορα, ο παππούς Τρόττα τον σώζει δια ζώσης, ο μπαμπάς Τρόττα τον βλέπει παντού σαν πορτρέτο, ο εγγονός τον σώζει, μόνο ως εικόνα, από ένα μπορντέλο. Από την άλλη, αυτές οι «χαμένες» ζωές που ζουν οι Τρόττα, οι προδιαγεγραμμένες από τον μπαμπά, τον παππού, την θέση τους ή ένα τυχαίο γεγονός που τους κάνει ήρωες, θυμίζουν πολύ το πώς περνά η ζωή όλων των ανθρώπων, και των σημερινών. Το Εμβατήριο του Ραντέτσκυ (1932)είναι, όπως το χαρακτήρισε ο Στέφαν Τσβάιχ, ένα βιβλίο αποχαιρετισμού για την αυτοκρατορία.

Ο συγγραφέας

Ο Μόζες Γιόζεφ Ροτ γεννήθηκε το 1894 στο Μπρόντυ της Γαλικίας (σημερινής Ουκρανίας), υπήκοος της αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας. Περισσότεροι από πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι (κάτοικοι μέρους ή όλου των χωρών που σήμερα αποκαλούμε Αυστρία, Ουγγαρία, Ρουμανία, Σλοβενία, Κροατία, Πολωνία, Ουκρανία, Σλοβακία, Δημοκρατία της Τσεχίας και Ιταλία), από τους οποίους ούτε ένας στους τέσσερις δεν είχε μητρική γλώσσα τα γερμανικά. Για πολλούς από τους υπηκόους της, η ετερογένεια της αυτοκρατορίας αυτής ήταν και η δόξα της. Σύμφωνα με την «Αυστριακή Ιδέα», η Αυστροουγγαρία δεν ήταν τόσο πολυεθνική, όσο υπερεθνική – ένα είδος πλατωνικού μορφώματος που συνένωνε με αρμονία και σταθερότητα τις ελάσσονες φυλετικές και εθνικές πραγματικότητες. Σε αυτό το περιβάλλον, ενισχυμένο με ένα πατριωτικό ιδεώδες που ευνοούσε το κύρος και το μέγεθος της τότε αυτοκρατορίας έζησε και μεγάλωσε ο Ροτ. Μέσα στα έργα του απηχούν όλες αυτές οι προσδοκίες, οι αντιλήψεις, οι ιδεολογίες που καλλιεργούνταν την περίοδο εκείνη στους υπήκοους της αυτοκρατορίας. Το ζήτημα είναι πως ο Ροτ τιε διαχειρίζεται κριτικά. Δεν κοντοφθαλμεί, γίνεται μάρτυρας μιας αυτοκρατορίας που παρακμάζει, ενός ηγέτη που φθίνει, μιας χώρας που συρρικνώνεται. Είναι φυσικό όλο αυτό να τον θλίβει. Ωστόσο, μεταχειρίζεται την απογοήτευση αυτή δημιουργικά, ποτίζοντας το έργο του με σταγόνες της πικρίας που γεύτηκε αυτός και οι συμπατριώτες του. Ο Γιόζεφ Ροτ έχει την ικανότητα γράφοντας απόμακρα, σχεδόν σκληρά, να σε βάλει πλαγίως στην ζωή των ηρώων του και να την συνταιριάζει με την ροή της ιστορίας, μιας ιστορίας κατά γενική ομολογία άγνωστη σε εμάς που μέσα από το έργο του είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε με τον καλύτερο πιθανό τρόπο. Μπορεί να μην πρόκειται αυστηρά για μια βιογραφία ή για ένα ιστορικό αφήγημα, ωστόσο το «Εμβατήριο Ραντέτσκυ» είναι πολλά περισσότερα, είναι μια συγκινητική αφήγηση της πτώσης μιας αυτοκρατορίας και μαζί με αυτήν των ανθρώπων της! Αξίζει να το διαβάσετε! Την προτροπή μας ενισχύει και η εξαιρετική μετάφραση του Δημήτρη Δημοκίδη.

Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις PRiNTA και Ροές

Πηγές:

http://diavazontas.blogspot.com/2014/11/joseph-roth.html?m=1

http://anagnosi.blogspot.com/2012/12/joseph-roth.html

http://booksjournal.gr/%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CF%82/%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%84%CE%B5%CF%87%CE%BD%CE%AF%CE%B1/item/1111-gi-ozef-rot