Την Τετάρτη, 6 Νοεμβρίου ολοκληρώθηκαν 126 χρόνια από τον θάνατο του σπουδαίου Ρώσου συνθέτη της Ρομαντικής Εποχής, Πιοτρ Τσαϊκόφσκι. Με αφορμή αυτό σας ετοιμάσαμε ένα αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του.
Τα πρώτα χρόνια
Γεννήθηκε το 1840 στο Βότκινσκ, μια μικρή πόλη στη σημερινή Δημοκρατία των Ουντμούρτ. Ο πατέρας του, υπήρξε κυβερνητικός μηχανικός ορυχείων ουκρανικής εθνικότητας, ο οποίος δούλευε ως διευθυντής εργοστασίων σε διάφορες ρωσικές πόλεις. Η μητέρα του συνθέτη, Αλεξάνδρα Αντρέγιεβνα Ντ’ Ασιέ, είχε εν μέρει γαλλική καταγωγή και ήταν η δεύτερη από τις τρεις συζύγους του Τσαϊκόφσκι. Ο Πιοτρ ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο από τα έξι παιδιά από τον δεύτερο γάμο του πατέρα του.
Ο Τσαϊκόφσκι ξεκίνησε μαθήματα πιάνου στην ηλικία των πέντε ετών. Ως ένας πολύ ταλαντούχος μαθητής, ο Τσαϊκόφσκι μπορούσε να διαβάζει μουσική τόσο καλά όσο και ο δάσκαλός του μέσα σε τρία χρόνια. Οι γονείς του υποστήριζαν πάρα πολύ το μουσικό ταλέντο του, προσλαμβάνοντας για εκείνον έναν καθηγητή, αγοράζοντάς του ένα όργανο και ενθαρρύνοντας τις σπουδές του στο πιάνο. Ωστόσο, ο ενθουσιασμός των γονιών του για το μουσικό ταλέντο του σύντομα υποχώρησε. Το 1850, η οικογένεια αποφάσισε να στείλει τον Τσαϊκόφσκι στην Αυτοκρατορική Νομική Σχολή στην Αγία Πετρούπολη. Αυτό το ίδρυμα εξυπηρετούσε τους λιγότερο αριστοκράτες και μεγαλοαστούς, και θα τον προετοίμαζε για μια σταδιοδρομία δημοσίου υπαλλήλου. Καθώς η κατώτατη ηλικία αποδοχής σε αυτήν τη σχολή ήταν τα 12 έτη, ο Τσαϊκόφσκι έπρεπε να περάσει δύο χρόνια εσώκλειστος στο προκαταρκτικό σχολείο της Αυτοκρατορικής Νομικής Σχολής, μακριά από την οικογένειά του. Μόλις πέρασαν αυτά τα δύο χρόνια, ο Τσαϊκόφσκι μεταφέρθηκε στην Αυτοκρατορική Νομική Σχολή για να ξεκινήσει έναν επταετή κύκλο μαθημάτων.
Η πρώτη του επαφή με τη μουσική
Στις 25 Ιουνίου 1854, ο Τσαϊκόφσκι υπέστη το σοκ του πρόωρου θανάτου της μητέρας του, από χολέρα. Μέσα σε έναν μήνα από τον θάνατο της μητέρας του έκανε τις πρώτες του σοβαρές προσπάθειες στη σύνθεση, ένα βαλς στη μνήμη της. Αρκετοί συγγραφείς υποστηρίζουν πως η απώλεια της μητέρας του έπαιξε καταλυτικό ρόλο στη σεξουαλική ανάπτυξη του Τσαϊκόφσκι, μαζί με την εμπειρία του στην υποτιθέμενη εκτεταμένη ομοφυλοφιλική άσκηση ανάμεσα στους μαθητές της Αυτοκρατορικής Νομικής Σχολής. Όποια κι αν είναι η αλήθεια, κάποιες φιλίες με συμφοιτητές, όπως με τον Αλεξέι Ακπούτιν και τον Βλαντίμιρ Γκέραρντ, ήταν αρκετά έντονες ώστε να διαρκέσουν για το υπόλοιπο της ζωής του. Η μουσική δεν εθεωρείτο προτεραιότητα στη σχολή, αλλά ο Τσαϊκόφσκι παρακολουθούσε συχνά όπερα και θέατρο με άλλους φοιτητές. Αγαπούσε τα έργα τού Ροσίνι, του Μπελίνι, του Βέρντι και του Μότσαρτ. Ο κατασκευαστής πιάνων Φραντζ Μπέκερ επισκεπτόταν περιστασιακά τη σχολή ως δάσκαλος μουσικής. Αυτή ήταν η μόνη επίσημη μουσική εκπαίδευση που έλαβε ο Τσαϊκόφσκι εκεί. Από το 1855 ο πατέρας του χρηματοδότησε ιδιαίτερα μαθήματα με τον Ρούντολφ Κούντινγκερ, έναν πασίγνωστο δάσκαλο πιάνου από τη Νιρεμβέργη. Ο Ίλια ρώτησε, επίσης, τον Κούντινγκερ σχετικά με τη μουσική σταδιοδρομία του γιου του. Ο Κούντινγκερ απάντησε πως τίποτα δεν υποδείκνυε έναν μελλοντικό συνθέτη ή έστω έναν καλό ερμηνευτή.
Ο γάμος με την πρώην σπουδάστριά του
Ο στιγματισμός της ομοφυλοφιλίας ήταν τόσο έντονος στη ρωσική κοινωνία, που η ερωτική ζωή του Τσαϊκόφσκι παραμένει άγνωστη. Πάντως, είναι σαφές από σκόρπιες αναφορές ότι συμμετείχε στους ομοφυλοφιλικούς κύκλους της Μόσχας. Για να αποφύγει τον διασυρμό, ο Τσαϊκόφσκι αποφάσισε το 1877 να παντρευτεί. Ξαφνικά έλαβε μια επιστολή από την Αντονίνα Μιλιούκοβνα, πρώην σπουδάστρια του Ωδείου και εννέα χρόνια νεότερή του. Του ανακοίνωσε ότι ήταν ερωτευμένη μαζί του εδώ και πολλά χρόνια. Απ’ αυτό και μόνο θα ‘πρεπε να ανησυχήσει, αφού δεν είχαν συναντηθεί ποτέ, αλλά εκείνος πίστεψε ότι η μοίρα τού είχε στείλει μια νύφη. Σε λιγότερο από δύο μήνες παντρεύτηκαν.
Ο Τσαϊκόφσκι το μετάνιωσε αμέσως. Στο τρένο, όταν έφευγαν για τον μήνα του μέλιτος, ο γαμπρός εξήγησε με λυγμούς και υστερίες ότι δεν μπορούσαν να έχουν σεξουαλική σχέση. Άγνωστο αν η Αντονίνα κατάλαβε τι εννοούσε. Ο Τσαϊκόφσκι ήταν τόσο αμήχανος από την επιμονή της γυναίκας του, ώστε απέφευγε τους φίλους και, αδυνατώντας να αντέξει την παρουσία της στο σπίτι, έβγαινε κάθε βράδυ για μακρινούς περιπάτους μες το κρύο. Μια νύχτα αποφάσισε να πέσει στον παγωμένο ποταμό της Μόσχας, ελπίζοντας να πεθάνει απ’ το κρυολόγημα. Γύρισε σπίτι μισοπαγωμένος, αλλά είχε γερή κράση και δεν έπαθε τίποτα. Τέλος, έβαλε τον αδελφό του να του στείλει ένα ψεύτικο τηλεγράφημα με το οποίο να τον καλεί στην Αγία Πετρούπολη. Εγκατέλειψε τη γυναίκα του και δεν επέστρεψε ποτέ. Σε λίγους μήνες βρισκόταν στο Παρίσι και τα αδέλφια του άρχισαν να πληρώνουν την Αντονίνα για να κρατήσει το στόμα της κλειστό. Πέρασαν μήνες μέχρι να ξαναρχίσει να συνθέτει.
Η μυστηριώδης χήρα και η σχέση δι’ αλληλογραφίας
Ενώ ο γάμος του διαλυόταν, ο Τσαϊκόφσκι ανέπτυξε μια πολύ πιο ευχάριστη σχέση με άλλη μια ξένη γυναίκα. Και πάλι έλαβε ξαφνικά ένα γράμμα, αυτή τη φορά από μια πλούσια χήρα ονόματι Ναντέζντα φον Μεκ. Ήθελε να του παραγγείλει κάποια κομμάτια μουσικής δωματίου. Άρχισαν να αλληλογραφούν και σύντομα αντάλλασσαν μακροσκελείς επιστολές περί τέχνης, βιβλίων, έρωτα και ζωής. Η φον Μεκ πρόσφερε στον Τσαϊκόφσκι ένα μισθό που θα του επέτρεπε να αφήσει τη δουλειά του στο Ωδείο της Μόσχας. Υπήρχε μόνο ένας όρος: δεν μπορούσαν να συναντηθούν. Η επιμονή της φον Μεκ για μια σχέση δι’ αλληλογραφίας ήταν ακατανόητη, αλλά ο Τσαϊκόφσκι τη σεβάστηκε. Κατέληξαν να καταφεύγουν σε ακρότητες για να τηρήσουν τον όρο. Έλεγαν ο ένας στον άλλον τα ταξιδιωτικά τους δρομολόγια για να μη συναντηθούν κατά τύχη στο Παρίσι ή τη Φλωρεντία. Όταν ο Τσαϊκόφσκι έμενε στο αρχοντικό της φον Μεκ, εκείνη του έδινε το καθημερινό της πρόγραμμα για να μην πέσουν ο ένας πάνω στον άλλον. Ήταν μοιραίο όμως μια μέρα να αρχίσει ο Τσαϊκόφσκι τον περίπατό του νωρίς, ενώ η φον Μεκ είχε καθυστερήσει. Οι δυο τους συναντήθηκαν σε ένα εξοχικό δρόμο. Δεν είπαν λέξη, αλλά ο Τσαϊκόφσκι της έβγαλε το καπέλο και συνέχισε την πορεία του. Ήταν απίστευτα αλλόκοτο, αλλά στην φον Μεκ ο Τσαϊκόφσκι βρήκε μια πραγματική φίλη και υποστηρίκτρια. Την Αντονίνα μπορούσε να την αγνοήσει. Καμιά φορά του ζητούσε διαζύγιο, αλλά εκείνος πάντα τη μετέπειθε στέλνοντας κι άλλα λεφτά: φοβόταν μήπως ακουστεί κάτι στο δικαστήριο. Κάποτε εκείνη πήγε στο σπίτι του Τσαϊκόφσκι, τον αγκάλιασε κι είπε ότι γνώριζε πια πως θα πυροδοτούσε τα πάθη του. Με εκατό ρούβλια ξανάφυγε. Η σχέση με την φον Μεκ τελείωσε τόσο παράξενα όσο είχε αρχίσει. Η φον Μεκ είχε χάσει πολλά χρήματα και το 1890 του έγραψε ότι έπρεπε να διακόψει την οικονομική στήριξη και την αλληλογραφία. Ο Τσαϊκόφσκι το πήρε βαριά. Η μείωση του εισοδήματός του ήταν πρόβλημα, αλλά πολύ χειρότερη ήταν η απώλεια της σταθερής φιλίας της.
Ο μυστηριώδης θάνατος και το σενάριο του «απαγορευμένου» έρωτα
Με τα χρόνια, η φήμη του Τσαϊκόφσκι μεγάλωσε. Κατά τις περιοδείες του σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, έβλεπε με χαρά να τον υποδέχονται στους σταθμούς οι θαυμαστές του. Το 1888 επισκέφθηκε την Αμερική. Επανήλθε στο μπαλέτο το 1892 κι έγραψε το γνωστότερο έργο του, τον “Καρυοθραύστη”. Η επιτυχία κι η αναγνώριση καθιστούν ακόμα πιο ανεξήγητο αυτό που συνέβη στη συνέχεια. Στις 6 Νοεμβρίου 1893 ο Τσαϊκόφσκι πέθανε. Οι έπαινοι και η επικήδειοι έπεσαν βροχή και το κράτος πλήρωσε για μια μεγαλοπρεπή κηδεία, όπου έψαλε η Χορωδία του Παρεκκλησίου των Αυτοκρατορικών Ανακτόρων. Ο ίδιος ο τσάρος είπε:
“Έχουμε πολλούς δούκες και βαρόνους, αλλά μόνο έναν Τσαϊκόφσκι”.
Υποτίθεται ότι πέθανε από χολέρα, που την κόλλησε πίνοντας ένα ποτήρι άβραστο νερό. Προκύπτουν όμως ερωτήματα με αυτήν την εκδοχή. Οι αναφορές για το πού και πώς ήπιε το μοιραίο ποτήρι ποικίλλουν, όπως κι οι περιγραφές για την εξέλιξη της ασθένειας. Υπήρξαν φήμες ότι επρόκειτο για αυτοκτονία. Το 1979 εμφανίστηκε μια νέα εκδοχή. Η χήρα του Νικολάι Γιάκομπι, ισχυρού κυβερνητικού αξιωματούχου που ήταν συμμαθητής του Τσαϊκόφσκι, υποστήριξε ότι ο συνθέτης είχε συνδεθεί ερωτικά με τον ανιψιό ενός δούκα. Ο δούκας έγραψε επιστολή καταγγελίας και την έδωσε στον Γιάκομπι για να την παραδώσει στον τσάρο. Ο Γιάκομπι υποτίθεται ότι κάλεσε τον Τσαϊκόφσκι σε μια συνάντηση παλιών συμμαθητών και συζήτησαν για το τι έπρεπε να κάνει. Αποφάσισαν ότι ο Τσαϊκόφσκι έπρεπε να αυτοκτονήσει, αφού ήταν ο μόνος τρόπος να μην παραδώσει ο Γιάκομπι την επιστολή στον τσάρο και να διατηρήσει την τιμή του. Ποτέ δεν θα μάθουμε αν αυτή είναι η αλήθεια. Πολλοί προτιμούν να πιστεύουν ότι ο θάνατος του ήταν τραγικό ατύχημα κι όχι αυτοκτονία που προκλήθηκε από κοινωνικές προκαταλήψεις. Πάντως, η ουσία ήταν η ίδια: ένας λαμπρός άνθρωπος πέθανε πολύ νέος, στα 53 του, αφήνοντας μια κληρονομιά θαυμάσιας και κοσμοαγάπητης μουσικής. Οι καιροί αλλάζουν Οι φήμες για την ομοφυλοφιλία και την αυτοκτονία του Τσαϊκόφσκι ακούγονταν για χρόνια. Όταν ο συνθέτης Βλαντιμίρ Ντουκέλσκι συζήτησε το θέμα με τον ιμπρεσάριο Σεργκέι Ντιαγκίλεφ, εκείνος παρατήρησε: “Ο καημένος ο Πιότρ Ίλιτς Τσαϊκόφσκι ήταν πάντα στα πρόθυρα της αυτοκτονίας, απ’ τον φόβο μήπως ο κόσμος καταλάβει ότι ήταν ομοφυλόφιλος. Σήμερα αν είσαι συνθέτης και δεν είσαι ομοφυλόφιλος, καλύτερα να φυτέψεις μια σφαίρα στο κεφάλι σου”.
Τα γνωστότερα του έργα
1. Λίμνη των Κύκνων
Το 1871 δέχθηκε την ανάθεση ενός μπαλέτου, παράξενη επιλογή, αφού οι σοβαροί συνθέτες τότε σπάνια ασχολούνταν με μπαλέτα. Όμως, ο Τσαϊκόφσκι θυμόταν μια ερασιτεχνική οικογενειακή παράσταση που είχε οργανώσει πριν από χρόνια στο εξοχικό του αδελφού του, μαζί με τα ανίψια του, βασισμένη σε ένα ρωσικό παραμύθι. Το αποτέλεσμα ήταν “Η Λίμνη των Κύκνων”, ένα από τα πιο διάσημα μπαλέτα όλων των εποχών.
2. Ωραία Κοιμωμένη
3. Καρυοθραύστης
Ο Τσαϊκόφσκι συνέθεσε το συγκεκριμένο έργο το 1892, ενώ το λιμπρέτο βασίστηκε στη διασκευή του παραμυθιού Ο Καρυοθραύστης και ο βασιλιάς των ποντικών του Ε. Τ. Α. Χόφμαν από τον Αλέξανδρο Δουμά.
