Το αριστούργημα του Ουμπέρτο Έκο, “Το Όνομα του Ρόδου”

“Το γέλιο ελευθερώνει τον αγροίκο από τον φόβο του διαβόλου, γιατί μες στη γιορτή των τρελών και ο διάβολος φαίνεται φτωχός και ηλίθιος, κι επομένως ελέγξιμος. Αυτό το βιβλίο, όμως, μπορεί να διδάξει ότι η απελευθέρωση από τον φόβο του διαβόλου είναι σοφία”

Για τον Αριστοτέλη, η τάση του γέλιου είναι αγαθή δύναμη, καθώς κι ελευθερία από τα δεσμά της εξουσίας. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι πρέπει να γελάνε και πως μέσα από το γέλιο και τη διακωμώδηση, θα πρέπει να ασκούν κριτική στις εξουσίες, στους φαντασμένους, στον ίδιο τους τον εαυτό. Γύρω από αυτό περιστρέφεται και η πλοκή του παγκοσμίου φήμης μυθιστορήματος του Ουμπέρτο Έκο, “Το Όνομα του Ρόδου”.

Ένας γηραίος μοναχός της Μονής των Μονεδικτών, θέλει να κρατήσει μυστικό το κείμενο του Αριστοτέλη – το οποίο είναι αφιερωμένο στην κωμωδία- φοβούμενος μήπως ανατραπεί η πίστη του κόσμου. Το μυθιστόρημα μεταφέρει τον αναγνώστη σε ένα ιταλικό μοναστήρι των Βενεδικτίνων και, γύρω από την αναζήτηση ενός χειρόγραφου του Αριστοτέλη.

Η πλοκή του μυθιστορήματος αναπτύσσεται με φόνους, άνομες σχέσεις μεταξύ μοναχών και το κυνήγι των αιρετικών εν έτει 1327. Ο γηραιός βενεδικτίνος μοναχός – του αδελφού Άντσο (Adso) της Μελκ, καταγράφει τις αναμνήσεις του ενώ ήταν ακόμα νεαρός δόκιμος μοναχός.

Ο συγγραφέας, μέσα από αυτό το έργο βρίσκει την ευκαιρία να κάνει μια εκτενή παρουσίαση της Σχολαστικής Μεθόδου που κυριαρχούσε στη μεσαιωνική σκέψη. Εκτός από αυτά τα πρόσωπα υπήρξαν και άτομα με τα οποία ο Έκο ασχολήθηκε και σε ακαδημαϊκό επίπεδο με τα έργα και τις ιδέες τους, όπως με την περίπτωση του Θωμά Ακινάτη. Αυτός ήταν ο πιο ευρηματικός τρόπος να συνδυάσει την επιστημονική με τη λογοτεχνική εργασία του.

 Ο Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ είναι το κεντρικό πρόσωπο στο έργο, ο οποίος όμως είναι ένα φανταστικό πρόσωπο και σύμφωνα με τον Ουμπέρτο Έκο, υποκαθιστά τον Γουλιέλμο Όκαμ. Στην ιστορία εμπλέκονται όχι μόνο φανταστικά αλλά και ιστορικά πρόσωπα, όπως ο ιεροεξεταστής Μπερνάρντο Γκι και ο μοναχός Ουμπερτίνο της Καζάλε,ο Φραγκίσκος της Ασίζης, ο Ρογήρος Βάκων και ο Άγιος Θωμάς Ακινάτης.

Ας διαβάσουμε παρακάτω 10 αξιοσημείωτες πληροφορίες για το σπουδαίο αυτό αριστουργηματικό μυθιστόρημα!

1.  Ο ακαδημαϊκός, στοχαστής και δοκιμιογράφος Ουμπέρτο Έκο λίγο πριν το κατώφλι των πενήντα του χρόνων γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα. Εκδίδεται με τον τίτλο Il nome della rosa από τον οίκο Bompiani στο Μιλάνο το 1980. Ενώ ο εκδοτικός οίκος είχε υπολογίσει ότι οι πωλήσεις του θα έφταναν τα 30.000 αντίτυπα, ξεπέρασαν τελικά τα 9.000.000 αντίτυπα παγκοσμίως κάνοντας τον Έκο γνωστό στον εξωακαδημαϊκό κόσμο. 

2. Το όνομα του Ρόδου πρωτοκυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1985 σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη και συμβολή στην απόδοση των λατινικών κειμένων Μ.Γ.Μερακλή. Το ελληνικό κοινό μυήθηκε σε φιλοσοφικές και ιστορικές λεπτομέρειες του Μεσαίωνα, αλλά ταυτόχρονα υποδέχθηκε ενθουσιασμένο τη μεταμοντέρνα, πολυεπίπεδη γραφή του καθηγητή Σημειωτικής.     

3. Η πρώτη έκδοση Το Επιμύθιο στο όνομα του ρόδου (Γνώση, 1985) γράφτηκε ως «υστερόγραφο» λόγω των αποριών πολλών αναγνωστών για το πώς εμπνεύστηκε τον τίτλο ο συγγραφέας. Ο Έκο αρνήθηκε να ερμηνεύσει το κείμενό του. Δήλωσε μόνο το εξής: «Η ιδέα του Ονόματος του ρόδου μου ήρθε σχεδόν τυχαία και μου άρεσε γιατί το ρόδο είναι ένα συμβολικό σχήμα, τόσο βεβαρημένο με νοήματα που δεν του έχει απομείνει πια σχεδόν κανένα: μυστικό ρόδο, και το ρόδο έζησε όσο ζουν τα ρόδα, ο πόλεμος των δύο ρόδων, ένα ρόδο είναι ένα ρόδο είναι ένα ρόδο είναι ένα ρόδο, ο ροδόσταυρος, ευχαριστώ για τα υπέροχα ρόδα, δροσερό και μυρωμένο ρόδο. Δίκαια ο αναγνώστης κατέληγε σε σύγχυση, αδυνατούσε να επιλέξει ερμηνεία έστω κι αν είχε συλλάβει τις πιθανές νομιναλιστικές αναγνώσεις του τελικού στίχου, ήταν ακριβώς στο τέλος που έφτανε εκεί, όταν ήδη είχε κάνει ποιος ξέρει πόσες άλλες επιλογές. Ο τίτλος πρέπει να συγχέει τις ιδέες και όχι να τις συγκροτεί» (σελ.11).  

4. Ο Έκο ξεκίνησε να γράφει το Όνομα του Ρόδου το Μάρτιο του ’78, όπως αναφέρει, «ωθούμενος από μια σπερματική ιδέα. Ήθελα να δηλητηριάσω κάποιον μοναχό» (Επιμύθιο, σελ.19).  

5. Το διάσημο μυθιστόρημα όταν πρωτοκυκλοφόρησε ήταν δύσκολο να καταταχθεί σ’ένα λογοτεχνικό είδος. Θα μπορούσε να διαβαστεί ως γοτθική νουβέλα, μεσαιωνικό χρονικό, αστυνομικό μυθιστόρημα, ιδεολογικό αφήγημα, αλληγορία, ανάλογα με το γνωστικό επίπεδο του αναγνώστη. Η L’Express είχε σχολιάσει μάλλον καίρια ότι «το μυθιστόρημα αυτό ανήκει στην κατηγορία των φιλοσοφικών αφηγημάτων του Βολταίρου… Με την διασκεδαστική αμφίεση μιας λόγιας μυθιστορίας, αποτελεί μια έντονη ικεσία για ελευθερία, μετριοπάθεια και σοφία.» (από το οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης του Ονόματος του ρόδου, Γνώση 1985).

6. Το μυθιστόρημα μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τον Ζαν-Ζακ Ανό το 1986 με πρωταγωνιστή τον Σον Κόνερυ στο ρόλο του Γουίλιαμ της Μπάσκερβιλ και τον Κρίστιαν Σλέιτερ ως Άντσο. Ο Σον Κόνερυ ερμηνεύει έναν ορθολογιστή ντετέκτιβ, τύπου Σέρλοκ Χολμς, με ράσο Φραγκισκανού καλόγηρου 14ου αιώνα. Όμως ο Έκο δεν ικανοποιήθηκε από τη σκηνοθεσία και γι’αυτό κατόπιν απέρριψε την πρόταση Κιούμπρικ για το Εκκρεμές του Φουκώ. 

7. Το χαμένο χειρόγραφο του Αριστοτέλη Περί Κωμωδίας που είναι η αφορμή των φόνων στην ασφυκτική μονή των Βενεδικτίνων, τόπο της πλοκής στο Όνομα του ρόδου, αποτελεί και ένα σύμβολο για το βασικό ρόλο που διαδραματίζουν τα βιβλία και οι βιλιοθήκες στο έργο του Έκο. Όσον αφορά τα «επικίνδυνα» βιβλία, το εν λόγω χειρόγραφο του Αριστοτέλη θεωρείται από τον Έκο «επικίνδυνο μόνο από τον κακό της υπόθεσης», ενώ το νόημα του μυθιστορήματός του είναι ακριβώς αυτό: τα βιβλία πρέπει να προστατεύονται και να μην κρύβονται (Ανταίος Χρυσοστομίδης, Οι κεραίες της εποχής μου ΙΙ, Καστανιώτης, 2013, σελ.513).  

8. Το 1999 η Le Monde και η γαλλική αλυσίδα Fnac συμπεριέλαβαν “Το όνομα του ρόδου” στη λίστα με τα 100 αριστουργήματα του 20ου αιώνα.

9. Ο Έκο μιλάει για τον «πρότυπο αναγνώστη» του. Τον θέλει συνένοχό του σ’ένα κείμενο μεσαιωνικό, ζώντας τον Μεσαίωνα σαν να ήταν η εποχή του και το αντίστροφο, μετασχηματίζοντας τον αναγνώστη με το να του δώσει «λατινικά, κι ελάχιστες γυναίκες, μπόλικη θεολογία και άφθονο αίμα» για να του φανεί ευχάριστη μια συμφωνία με τον διάβολο. «Το μόνο πράγμα που μας τρομοκρατεί, το μεταφυσικό δηλαδή ρίγος» εξυπηρετούσε, κατά τον συγγραφέα, το πιο μεταφυσικό και φιλοσοφικό πρότυπο πλοκής στο Όνομα του ρόδου: το αστυνομικό μυθιστόρημα (Επιμύθιο, σελ.48-49). Το Όνομα του Ρόδου κυκλοφορεί στα Ελληνικά από τις Εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη.  

10. Η αισθητική του Μεσαίωνα κυριάρχησε στο δοκιμιακό σύμπαν του Έκο άλλα στο Όνομα του ρόδου η δραστηριότητά του ως φιλόσοφου πέρασε σ’εκείνη του αφηγητή. Πιστός στις μακροσκελείς, λόγιες συζητήσεις περί Θωμά Ακινάτη και Σχολαστικισμού μεταξύ εκπροσώπων μοναστικών ταγμάτων και Ιεράς Εξέτασης, δεν σταμάτησε μπροστά στις συμβάσεις του ιστορικού μυθιστορήματος. Οι μεσαιωνικοί του ήρωες καινοτομούν, ενώ οι μεταγενέστεροι σκέπτονται μεσαιωνικά με αποτέλεσμα ο συγγραφέας να παραθέτει την εξής διασκεδαστική σκέψη: «κάθε φορά που ένας κριτικός ή αναγνώστης έγραψαν ή είπαν ότι κάποιος ήρωάς μου ισχυρίζεται πράγματα υπερβολικά νεοτεριστικά, επρόκειτο για περιπτώσεις και μόνον που είχα χρησιμοποιήσει χωρία κειμένων του 14ου αιώνα. Και υπάρχουν άλλες σελίδες όπου οι αναγνώστες εξετίμησαν ως εξαιρετικά μεσαιωνικές, στάσεις τις οποίες εγώ αισθανόμουν ως αθέμιτα νεοτεριστικές. Γεγονός είναι ότι καθένας έχει τη δική του, συνήθως φθαρμένη, εντύπωση για το Μεσαίωνα. Μόνον εμείς, οι καλόγεροι της εποχής εκείνης, ξέρουμε την αλήθεια, αν όμως την πούμε, μπορεί μερικές φορές να μας οδηγήσει στην πυρά» (Επιμύθιο, σελ.72-73).

ΠΗΓΕΣ: https://www.lifo.gr/articles/book_articles/90699 , https://www.klik.gr/gr/el/vivlio/to-onoma-tou-rodou-i-istoria-tou-aristourgimatikou-bibliou-tou-umberto-eco/

Όλες οι φωτογραφίες προέρχονται από την ομώνυμη ταινία του 1986 και δεν μας ανήκουν τα πνευματικά δικαιώματα.