Πέερ Γκυντ του Ερρίκου Ίψεν, ένα ταξίδι για την ανακάλυψη του εαυτού

Ο Ερρίκος Ίψεν

Ο Ερρίκος Ίψεν (Henrik Ibsen), γεννημένος το 1828 στο Σην της Νορβηγίας ήταν θεατρικός συγγραφέας, σκηνοθέτης, ποιητής και κυρίως δημιουργός του μοντέρνου ρεαλιστικού θεάτρου. Δεύτερο παιδί μιας εύπορης οικογένειας εγκαταστημένης στο λιμάνι Skien, ο Ίψεν έζησε, μετά την πτώχευση της πατρικής επιχείρησης και τη μετακίνηση της οικογένειας του στο γειτονικό Vernstpop, δύσκολα παιδικά και εφηβικά χρόνια.

Παρά το γεγονός ότι ο Ίψεν τιμήθηκε κατά τη διάρκεια της ζωής του, ως κριτικός της ηθικής της εποχής του, αναγνωρίστηκε κυρίως ως δημιουργός του σύγχρονου δραματικού θεάτρου πρόζας. Η μεταγενέστερη κριτική εκτιμάει άλλες ιδιότητες στο έργο του, όπως είναι η αξεπέραστη δεξιοτεχνία της τεχνικής του, η διεισδυτική ψυχολογική του ανάλυση, οι συμβολισμοί του και η ποιητικότητα του θεατρικού του λόγου. Τα σημαντικότερα έργα του ήταν ο Πέερ Γκυντ (1867), Το Κουκλόσπιτο (1879), Οι βρικόλακες (1881) και η Έντα Γκάμπλερ (1890).

«ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΟΥ είναι ποίηση! Κι αν δεν είναι, θα γίνει ποίηση. Η έννοια της Ποίησης θ’ αλλάξει στην πατρίδα μας, τη Νορβηγία, ώστε να συμμορφωθεί με τούτο το βιβλίο. Δεν υπάρχει τίποτα στέρεο στον κόσμο των εννοιών – δεν είναι δα κ’ Έλληνες οι Σκανδιναβοί του αιώνα μας. [] Μήπως δεν είν’ ολοκληρωμένος χαρακτήρας ο Πέερ Γκυντ, τελειωμένος, εξατομικευμένος;! Το ξέρω πως είναι. Κ’ η μάνα, δεν είναι κ’ εκείνη;! []
Μα η αδικία που μου ‘γινε, με χαροποιεί. Μέσα της κρύβεται θεία πρόνοια κι αποστολή. Νοιώθω τις δυνάμεις μου ν’ αυξάνουν, μαζί με την οργή μου. Αν θέλουνε πόλεμο, θα τον έχουν! Εφόσον δεν είμαι ποιητής, τι έχω να χάσω; Θα τα καταφέρω ως φωτογράφος. Τους συγχρόνους μου κει πάνω θα τους πιάσω έναν-έναν, όπως έκανα και με τους γλωσσομεταρρυθμιστές. Δεν θ’ αφήσω ούτ’ έμβρυο στην κοιλιά της μάνας του…»

Πέερ Γκυντ

Το έργο παρακολουθεί τη ζωή του Πέερ Γκυντ στο πέρασμα του χρόνου. Το δράμα ξεκινά να εκτυλίσσεται στις αρχές του 19ου αιώνα και ολοκληρώνεται το 1870. Δεν ακολουθείται η κλασική μορφή και συνοχή ενός θεατρικού έργου. Χωρίζεται σε πέντε πράξεις, οι τέσσερις εκ των οποίων διαδραματίζονται στα νορβηγικά βουνά. Η τέταρτη και μεγαλύτερη λαμβάνει μέρος στο Μαρόκο, στην έρημο Σαχάρα και στο φρενοκομείο του Καΐρου.

Επεισόδιο Α’

Στην πρώτη πράξη μας συστήνονται οι βασικοί χαρακτήρες του έργου και ο τόπος δράσης τους, το νορβηγικό Γκούντμπραντστάλ. Το επεισόδιο ξεκινά με τον Πέερ να εξιστορεί φανταστικά κατορθώματα στη μητέρα του και να ονειρεύεται περιουσίες και αξιώματα. Η χήρα μάνα του, Ώζε, είναι μια γυναίκα σκληροτράχηλη, μετρημένη και τίμια με υψηλό ηθικό φρόνημα. Οι περιπέτειες του γιου της, την φέρνουν συχνά αντιμέτωπη με την κοινωνία αλλά και με τον ίδιο της τον εαυτό. Η σχέση τους συγκρουσιακή, όμως η Ώζε δεν παύει να αγαπά και να προστατεύει το γιο της. Ο Γκυντ, ως άλλος Καζανόβα, συνηθίζει να παρενοχλεί τις κοπέλες του χωριού, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να κλέψει μια πλούσια νύφη πριν το γάμο της, όμως την καρδιά του κλέβει η όμορφη και σεμνή Σόλβαϊγ…

Επεισόδιο Β’

Στο δεύτερο επεισόδιο του έργου, ο Πέερ Γκυντ θυσιάζει τον έρωτά του για τη Σόλβαϊγ και ζητάει σε γάμο την πλούσια κόρη του βασιλιά Ντόβρε. Μόνη προϋπόθεση προκειμένου να γίνει ο γάμος είναι να απαρνηθεί την ανθρώπινη φύση του και να γίνει τρολλ, δηλαδή ξωτικό, όπως είναι και η νύφη και το υπόλοιπο βασίλειο. Η φιλοδοξία του Πέερ , αν και μεγάλη, δεν είναι αρκετή ώστε να τον κάνει να δεχθεί την πρόταση. Έτσι, τα μόνα «λάφυρα» που απέσπασε είναι μια ουρά και αρκετοί θανάσιμοι εχθροί.

Επεισόδιο Γ’

Η τρίτη πράξη περιέχει την πιο δραματική νότα του έργου. Η Ώζε σε προχωρημένη πλέον ηλικία και ταλαιπωρημένη από τη ζωή αφήνει την τελευταία της πνοή δίπλα στο γιο της. Ο Ίψεν χαρίζει μια έντονη σκηνή, με τον τρόπο που μόνο αυτός ξέρει. Ο Πέερ Γκυντ φαίνεται να τιμωρείται για τις επιλογές του γιατί, εκτός από την απώλεια της μητέρας του, χάνει και τη μονάκριβη αγαπημένη του Σόλβαϊγ, ύστερα από την εμφάνιση μιας μυστηριώδους γυναίκας, που τον κατατρέχει και τον αναγκάζει να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Το ταξίδι για τον Πέερ Γκυντ τώρα ξεκινά …

Επεισόδιο Δ’

Κατά το τέταρτο επεισόδιο, το οποίο κατέχει και την μεγαλύτερη έκταση του δράματος, ο Πέερ Γκυντ είναι πλέον ένας πλούσιος μεσήλικας, που έχει γυρίσει όλο τον κόσμο. Η πρώτη σκηνή τον βρίσκει σε μια ακρογιαλιά του Μαρόκο, ανάμεσα σε επιφανείς ευρωπαίους. Ο ίδιος έχει πλουτίσει από δουλεμπόρια στην Αφρική και λαθρεμπόρια στην Κίνα. Δεν αργεί να προκαλέσει την οργή των συντρόφων του, ύστερα από τη στήριξή του στους Τούρκους έναντι των Ελλήνων στην επανάσταση. Επιχείρημά του το κέρδος και το ατομικό συμφέρον, γεγονός που δεν συγχωρείται από τους Γάλλους και Άγγλους, οι οποίοι του κλέβουν τα καράβια. Έτσι, καταφεύγει στην έρημο Σαχάρα. Εκεί παριστάνει τον προφήτη και αποσπά μυθικά ποσά, κοσμήματα και χρυσό. Όμως, δεν αργεί να πιαστεί θύμα της ματαιοδοξίας του, χάνοντας τα πάντα από μια κοπέλα, που παριστάνει την εκστασιασμένη από τη δύναμη και τη γοητεία του «ψευδό» προφήτη. Τραγική κατάληξη το φρενοκομείο του Καΐρου. Οδηγείται σε αυτό ύστερα από την εμμονή του να δηλώνει «ο εαυτός του». Ο Πέερ Γκυντ συνειδητοποιεί ότι οι τρόφιμοι του ιδρύματος βρίσκονται εκεί επειδή ζουν σε έναν δικό τους κόσμο, σε έναν κόσμο που υπάρχει μόνο ο εαυτός τους. Το γεγονός αυτό δεν τον αλλάζει. Εξάλλου, πάντα ένα στόχο είχε στη ζωή του. Να γίνει ο κυρίαρχος του εαυτού του και όλων των άλλων.

Επεισόδιο Ε’

Στο πέμπτο και τελευταίο επεισόδιο, ο Πέερ Γκυντ σε προχωρημένη ηλικία επιστρέφει στη Νορβηγία. Αν και δοκιμάζεται από ένα μοιραίο ναυάγιο, παραμένει πιστός στις απόψεις του. Κάνει τα πάντα για να σώσει τον εαυτό του, χωρίς να σκεφτεί λεπτό το πλήρωμά του. Στον τόπο του, εμφανίζεται ο Κουμποχύτης, σαν άλλος Χάρος, ο οποίος τον καταδιώκει για να του λιώσει τη ψυχή, ως τιμωρία για τον αμαρτωλό βίο του. Μόνη του διαφυγή είναι να αποδείξει ότι σε όλη του τη ζωή ήταν μόνο ο εαυτός του. Απεγνωσμένα αναζητά πρόσωπα από το παρελθόν, ανασύρει μνήμες και ξαναζωντανεύει γεγονότα. Ο Πέερ Γκυντ συνειδητοποιεί ότι σε όλη του τη ζωή υποκρίνεται ότι είναι κάποιος άλλος. Άλλοτε πλούσιος άρχοντας, ξωτικό, δουλέμπορος, προφήτης, κατακτητής… Μονάχα ένα πρόσωπο. Σε έναν άνθρωπο ήταν ο εαυτός του και το σημαντικότερο, μονάχα ένα άτομο τον αγάπησε όπως ήταν και τον περίμενε μέχρι το τέλος. Η Σόλβαϊγ…

O Ίψεν γράφει τον Πέερ Γκυντ το 1867 κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Ιταλία. Βασική επιρροή του, ο ομώνυμος ήρωας των λαϊκών παραμυθιών της Νορβηγίας. Ήδη, το 1862 παίρνει υποτροφία από το Πανεπιστήμιο της Χριστιανίας για να καταγράψει παραδόσεις, θρύλους και λαϊκά παραμύθια της ενδοχώρας. Έτσι, κατά την αναζήτησή του περνάει και από το Γκούντμπραντστάλ, γενέτειρα του μυθικού Πέερ Γκυντ.

Όπως παραδέχεται και ο ίδιος σε επιστολές του, το έργο περιγράφει αρκετά παιδικά του βιώματα. Μέσα από το χαρακτήρα της Ώζε σκιαγραφείται η μητέρα του και μέσα από τον Τζων Γκυντ, ο πατέρας του. Όπως και ο ήρωας, βίωσε δύσκολα παιδικά χρόνια εξαιτίας της χρεωκοπίας του πατέρα του και του διωγμού της οικογένειάς του από το πατρικό του.

Ο Πέερ Γκυντ ανήκει στα πρώτα έργα του θεατρικού συγγραφέα με επίκεντρο την κριτική της νορβηγικής ζωής και του εφησυχασμού του νορβηγικού χαρακτήρα. Ο ίδιος, μεγαλώνοντας την εποχή της έκρηξης του καπιταλισμού και της αυστηρής προτεσταντικής ηθικής, που τον συνόδευε, αποκηρύσσει νωρίς από τη ζωή του τη σεμνοτυφία, την εργασία ως αυτοσκοπό, την ιεροποίηση του χρήματος και την ταύτιση της ευτυχίας με την επιτυχία.

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο τοποθετεί τον ήρωά του να στοχάζεται για την έννοια του εαυτού, για τα όνειρα και τους πειρασμούς, για το καλό και το κακό. Όλο το έργο δομείται πάνω στον Πέερ Γκυντ. Σκηνικά, τοπία, και διάλογοι είναι φτιαγμένα για το σκανδιναβό Δον-Κιχώτη. Ο Ίψεν του Γκυντ απέχει παρασάγγας από τη νατουραλιστική και αυστηρά ρεαλιστική ενότητα των ύστερων έργων του. Βέβαια, η έντονη παρουσία του φυσικού στοιχείου, ο υπερβατικός και ρομαντικός χαρακτήρας και η ανάμειξη του μεταφυσικού με το ρεαλιστικό στοιχείο παραμένουν και σε αυτό το έργο. Όμως, αυτό που θέλει πραγματικά να εκφράσει ο Νορβηγός συγγραφέας μέσα από το έργο του είναι η αγωνία ενός ανθρώπου εκείνης της εποχής να πετύχει και να αποδείξει ότι είναι ο εαυτός του. Αυτός ο φαινομενικά μισότρελος, δεν είναι παρά ένας πολύ γνωστικός άνθρωπος που παραδίνεται θέλοντας και μη στις δίνες των αντίθετων αναγκών και αγωνίζεται να τις ισορροπήσει μέσα του.