Η «Τζαζ» της Τόνι Μόρισον, ένα έργο γραμμένο με βάση τις αρχές του μουσικού αυτοσχεδιασμού, είναι ένα όμορφο, σπαρακτικό, γενναίο μυθιστόρημα, που μιλάει για τον έρωτα και την καταστροφική δύναμή του, για την αγάπη και τη συγγνώμη, για τη φυλετική διαφορά και τις οδυνηρές, απομονωτικές επιπτώσεις της επιμειξίας λευκών και μαύρων, αλλά και για τις αντιθέσεις μέσα στους κόλπους της μαύρης κοινότητας· αντιθέσεις ιδιαίτερα έντονες και επιζήμιες αν δεν γεφυρωθούν και δεν κατευναστούν.
Βρισκόμαστε στη δεκαετία του 1920, στο Χάρλεμ της Νέας Υόρκης. Ο Τζο Τρέις, πλανόδιος πωλητής και παντρεμένος με την Βάιολετ αναγκάζονται να μεταναστεύσουν στην Νέα Υόρκη, όπως εκατοντάδες χιλιάδες μαύροι. Παρακολουθούμε τις προσπάθειες τους να ενσωματωθούν κοινωνικά στην νέα τους πόλη προσδοκώντας πως η ζωή τους θα βελτιωθεί σημαντικά, όταν ξεπεράσουν τον φόβο προς το άγνωστο που προκαλεί ο εκπατρισμός. Τότε ο Τζο ερωτεύεται ένα πολύ νεαρό κορίτσι, «μ’ έναν από εκείνους τους ολέθριους, τρομακτικούς έρωτες, που τον έκανε να νιώθει τέτοια θλίψη και ευτυχία ώστε τη σκότωσε μόνο και μόνο για να κρατήσει ζωντανό τούτο το αίσθημα». Όταν όμως τον αρνείται, ο Τζο α δολοφονήσει την Ντόρκας. Τον φόνο θα ακολουθήσει η προσπάθεια της γυναίκας του να βεβηλώσει το νεκρό σώμα του κοριτσιού την ώρα της κηδείας. Και ύστερα, από τα βάθη αυτής της αβύσσου των παθών θα αρχίσει η αργή ανάδυση των πρωταγωνιστών του δράματος προς το φως. Τη συμφιλίωση. Την κατανόηση και τη συγγνώμη.
Η αφήγηση δεν είναι γραμμική, υπάρχουν αναδρομές που σχετίζονται με το παρελθόν του ζευγαριού, την εσωτερική μετανάστευση, τα γεγονότα που προηγήθηκαν της δολοφονίας. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου παρατηρούμε τις μεταβολές που συμβαίνουν σε μια σχέση, πως ένας πιστός σύζυγος παραβαίνει τους όρκους του και πως η σχέση αυτή αποκτά χαρακτηριστικά απομόνωσης, έλλειψης και οδύνης.
Παράλληλα είναι έντονη η παρουσία της μουσικής και ειδικότερα της jazz καθ΄όλη της εξέλιξη της πλοκής. Αναδεικνύοντας την καθοριστική σημασία που επιτέλεσε η jazz μουσική για την διαμόρφωση της αφροαμερικανικής κουλτούρας. H Toni Morrison επιτυγχάνει να συνδυάσει την αφήγηση του γραπτού κειμένου με την αφήγηση της φωνής ή ενός μουσικού κομματιού jazz. Παρά το γεγονός πως καθένα από τα βασικά πρόσωπα της ιστορίας παλεύουν με τους δικούς τους δαίμονες, μαζί με τα υπόλοιπα πρόσωπα αποτελούν ένα ολοκληρωμένο σύνολο με αυτοσχεδιαστικές αναφορές, όμοιο με ένα μουσικό σύνολο jazz. Πηγή έμπνευσης για το «Jazz» της Toni Morrison που κυκλοφόρησε πρώτη φορά το 1992, ήταν το έργο του Αφροαμερικανού φωτογράφου James Van der Zee (Τζέιμς Βαν ντερ Ζέε), διάσημου για τα πορτρέτα του από την περίοδο αναγέννησης του Χάρλεμ (Τhe Harlem Book of the Dead – νεκρική φωτογραφία κοριτσιού).
Κάθε ήρωας του βιβλίου έχει τη δική του ιστορία -και την εκθέτει σαν αυτοσχεδιαστικό σόλο σ’ ένα κομμάτι τζαζ- κάθε ιστορία συνδέεται με τις άλλες αλλά διεκδικεί την αυτονομία της και την ιδιαίτερη οπτική της γωνία, και όλες μαζί συναρμολογούνται σε ένα ενιαίο έργο και συνηχούν όπως τα όργανα ενός τζαζ μουσικού συνόλου, μετά τους επιμέρους αυτοσχεδιασμούς. Το αποτέλεσμα έχει το ρυθμό και τη ζωντάνια ενός κομματιού τζαζ, γεμάτο απροσδόκητες μεταστροφές και γοητευτικά περάσματα.
Η προσπάθεια της συγγραφέως να υπαινιχθεί ή να αναπαραγάγει ατόφιους μουσικούς ρυθμούς παίρνει εδώ τη μορφή της ευελιξίας και της ρευστότητας της τζαζ που διαχέεται στον πεζό λόγο. Μη χρονολογική, συγκοπτόμενη θαρρείς, παράθεση του αφηγηματικού υλικού, πολύρρυθμος βηματισμός, συχνά ασθματικό τέμπο είναι τα εργαλεία της.
«Ηθελα η δουλειά μου να είναι μια εκδήλωση της ευφυΐας, του αισθησιασμού, της αναρχίας της μουσικής∙ της ιστορίας της, του φάσματός της, της νεωτερικότητάς της»
Τόνι Μόρισον
Κάποιοι κριτικοί φτάνουν στο σημείo να θεωρήσουν πως αφηγήτρια είναι η ίδια η μουσική της Jazz. H Jazz που στο Harlem του 1920 κομίζει κάτι νέο, μοντέρνο, ερωτικό, λάγνο. H Jazz που κουβαλάει μαζί της τη μελαγχολία της σκλαβιάς και ψιθυρίζει στους απογόνους των σκλάβων ότι όλα αυτά τέλειωσαν, ότι τώρα πια μπορούν να γίνουν ό,τι θέλουν σε αυτή την υπέροχη και αθώα -ακόμα- πόλη, την πόλη όπου όλα τα όνειρα γίνονται πραγματικότητα. Είναι λοιπόν η Jazz που ξεχύνεται στους δρόμους της πόλης και παρασέρνει τους πάντες στο ρυθμό της.
Πέρα από το πρωτοποριακή αφήγηση του Jazz, η βραβευμένη με Pulitzer συγγραφέας επιλέγει να εστιάσει και στην Πόλη όπου εκτυλίσσεται η ιστορία του βιβλίου. Στο Χάρλεμ της δεκαετίας του είκοσι οι έγχρωμοι, φυγάδες από τον μετεμφυλιακό Νότο, ήρωες του βιβλίου ισορροπούν ανάμεσα σε ένα εφιαλτικό παρελθόν γεμάτο βία και διωγμούς, και σε ένα πολλά υποσχόμενο μέλλον. Η ρευστή ταυτότητα της Νέας Υόρκης, της «Πόλης», ρευστή όσο και η τοπολογία του προσωπικού εκπατρισμού, είναι μια ανοιχτή υπόσχεση κοινωνικής ενσωμάτωσης και ατομικής πραγμάτωσης.
«Ο ρομαντικός έρωτας μου φαινόταν ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της δεκαετίας του είκοσι, και η τζαζ ο κινητήρας του»
Τόνι Μόρισον
Το Jazz είναι το αφροαμερικανικό έπος που καθιέρωσε την Toni Morrison ως μία από τις πιο εμβληματικές εκπροσώπους της σύγχρονης αμερικανικής λογοτεχνίας ενώ την επόμενη χρονιά της έκδοσής του (1993) η συγγραφέας έλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Ρωμαλέο, συγκρατημένα λυρικό, χωρίς να ολισθαίνει προς το μελόδραμα (το ίδιο το θέμα ισορροπεί στην κόψη του ξυραφιού, αλλά η τέχνη της Μόρισον χαλιναγωγεί τέτοιους πειρασμούς), το βιβλίο είναι μια σπουδή στο ερωτικό φαινόμενο και μαζί μια αναδρομή στην πολυδαίδαλη ιστορία των Αφροαμερικανών, ένα στοιχείο που πάντοτε υπάρχει στα μυθιστορήματα της συγγραφέως. Μια ιστορία οδύνης, αγώνα και λύτρωσης. Μια ιστορία τζαζ.
Κι εκείνη έτρεξε, μέσα σ’ όλο εκείνο το χιόνι, κι όταν γύρισε στο διαμέρισμά της έβγαλε τα πουλιά από τα κλουβιά τους, άνοιξε τα παράθυρα και τα άφησε να παγώσουν ή να πετάξουν, μαζί και τον παπαγάλο που έλεγε “σ’ αγαπώ”».
Πηγές:
https://www.efsyn.gr/tehnes/ekdoseis-biblia/anoihto-biblio/170575_mia-istoria-odynis-agona-kai-lytrosis
«Jazz» της Toni Morrison από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος
https://proustandkraken.com/2018/07/jazz-της-toni-morrison/
www.globalview.gr/2019/08/06/sta-88-tis-yperochi-toni-morison-egkateleipse-touto-ton-planiti/
Toni Morrison – «Jazz»
