Καρυάτις ονομάζεται το γλυπτό που έχει γυναικεία μορφή και χρησιμεύει στην στήριξη κτιρίων. Η λέξη Καρυάτις στα αρχαία Ελληνικά σημαίνει Κόρη από τις Καρυές, μια πόλη κοντά στην Σπάρτη. Είναι μια παραλλαγή της Κόρης και χρησιμοποιείται στην αρχιτεκτονική αντί για κίονες ως διακοσμητικό στήριγμα σε πύλες, προσόψεις, γείσα, ζωφόρους, σκεπές και λοιπά. Το αντίστοιχο αρχιτεκτονικό στοιχείο που έχει ανδρική μορφή ονομάζεται Άτλας.
Στην αρχαία αρχιτεκτονική τέχνη, ιδίως στον Ιωνικό ρυθμό οι κίονες συχνά αντικαθίσταντο με αναπαράσταση λυγερής γυναικείας μορφής. Στον Δωρικό ρυθμό αντίθετα, προτιμούσαν τα γεροδεμένα ανδρικά κορμιά.
Οι Καρυάτιδες έχουν τα χέρια ελεύθερα, ενώ το βάρος στηρίζεται απλά και ανάλαφρα με το κεφάλι. Οι Άτλαντες αντίθετα χρησιμοποιούν τους ώμους, την πλάτη και τα χέρια δίνοντας την εντύπωση ιδιαίτερου φόρτου βάρους. Η κλασική μορφή της Καρυάτιδας είναι ντυμένη με απλούς μα και κολακευτικούς πέπλους και χιτώνες. Έχει ευθύγραμμη και λυγερή κορμοστασιά, και τα πόδια ή κλειστά ή το δεξί ή το αριστερό πόδι ελαφριά εμπρός, χωρίς να βαδίζει. Τα χέρια είναι στο πλάι και προς τα κάτω, ενώ μερικές φορές στο ένα χέρι κρατούν ένα αφιέρωμα. Οι δίπλες στα ρούχα τους εναρμονίζουν με τα αυλάκια των κιόνων, κάνουν όμως παραλλαγές, καθώς ακολουθούν τις καμπύλες του σώματος. Οι Καρυάτιδες ήταν επιφανειακά ζωγραφισμένες στην αρχαία εποχή, αλλά τα χρώματα χάθηκαν με το πέρασμα του χρόνου.
Οι Καρυάτιδες στο Ερέχθειο της Ακρόπολης ανήκουν στην καλλιτεχνική σχολή του πλούσιου στιλ και επηρέασαν καλλιτεχνικά την αρχιτεκτονική διακοσμητική τέχνη μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα. Συχνά στοιχεία απομίμησης βρίσκουμε στον Μανιερισμό, καλλιτεχνική ροή του 16ου αιώνα.
Εκτός από το Ερέχθειο συναντάμε Καρυάτιδες το 525 π.Χ. στον απλό ναό του Θησαυρού των Σιφναίων στους Δελφούς, όπου δύο Κόρες με ιωνική ενδυμασία στηρίζουν το αέτωμα.
Καρυάτιδες επίσης βρίσκονταν και στα μικρά προπύλαια της Ελευσίνας. Οι δύο υπερμεγέθεις κόρες αντικαθιστούσαν τους κίονες. Μια από αυτές εκτίθεται στο μουσείο της Ελευσίνας ενώ η δεύτερη βρίσκεται στο Μουσείο Φιτζγουίλιαμ του Κέιμπριτζ.
Στις 4 Σεπτεμβρίου 2014, ανακοινώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας και δόθηκαν στη δημοσιότητα φωτογραφίες με δύο Καρυάτιδες στον δεύτερο προθάλαμο του τάφου στον λόφο Καστά στην Αμφίπολη.
Ο θρύλος των Καρυάτιδων
Το 1800, ο 7ος Κόμης του Έλγιν, Thomas Bruce ήταν πρεσβευτής της Αγγλίας στην Πόλη, οπότε και ανακλήθηκε από την κυβέρνησή του. Πριν, όμως, ανακληθεί, είχε σκεφτεί να μιμηθεί τον Γάλλο συνάδελφό του, τον Auguste de Choiseul-Gouffier, ο οποίος, το 1784, είχε κατορθώσει να αποσπάσει από την Υψηλή Πύλη ένα φιρμάνι, που του επέτρεπε να προβεί σε ανασκαφές και ιστορικές μελέτες στην Αθήνα. Οι μελέτες του Choiseul-Gouffier ήταν βασικά το πρόσχημα για να κατεβάσει και να αποκομίσει από τον Παρθενώνα αρκετά γλυπτά κι έτσι, να αποζημιωθεί για τα έξοδα του ταξιδιού του.
Το ίδιο φιρμάνι, συμπληρωμένο μάλιστα με ευνοϊκότερους όρους, κατάφερε να αποσπάσει και ο Κόμης του Έλγιν. Η επιτηδειότητά του και η συμμαχία της Αγγλίας με την Τουρκία την εποχή εκείνη είχαν ως αποτέλεσμα να γραφτεί στο σουλτανικό φιρμάνι ότι του δινόταν η άδεια να περιεργαστεί, να αντιγράψει και να πάρει μαζί του αρχαία γλυπτά.
Έτσι, ο Έλγιν άδραξε τη χρυσή ευκαιρία. Έστειλε ολόκληρη σπείρα πρακτόρων στην Πελοπόννησο να μαζέψουν αρχαία για λογαριασμό του, υπό την οδηγία του Πρόξενου της Αγγλίας στην Αθήνα, Προκοπίου Μηνά, τον οποίο διέταξε να συνοδεύσει τους πράκτορές του.
Ο Πρόξενος συνόδευσε τους εντεταλμένους, αλλά αρρώστησε τελικά και πέθανε, μόλις το πλοιάριο, που τον έφερε από το ταξίδι του στην Πελοπόννησο, όταν έφτασε στον Πειραιά.
Όσο για τον Κόμη του Έλγιν, μαζί με τους πράκτορες που είχε στείλει στην Πελοπόννησο, “έστειλε τεχνίτες Ρωμαίους και Ναπολιτάνους, ώστε να ανασκάψουν και να ερευνήσουν για μάρμαρα και κτίσματα παλαιά και να κατεβάσουν από τον περίφημο Ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη τα αξιολογότατα ανάγλυφα και τους ανδριάντες, τα οποία έδιναν θάμβος και κατάπληξη σε όλους τους περιηγητές”, όπως ανέφερε το χρονικό του Ανθίμου.
Το 1801, ο Κόμης του Έλγιν κατέφτασε και ο ίδιος στην Αθήνα και υπό τις εντολές του, οι εργάτες κατέβαζαν τα ανάγλυφα ακρωτηριασμένα από τις θέσεις τους. Πολλά, όμως, έπεσαν από τα αδέξια και αδιάφορα χέρια τους και τσακίστηκαν, ενώ τα κομμάτια τους βρέθηκαν στις ανασκαφές της Ακρόπολης και τοποθετήθηκαν ευλαβικά στο Μουσείο του Ιερού Βράχου. Απέσπασε στο σύνολο 244 αγάλματα και ανάγλυφα, για τα οποία αργότερα πληρώθηκε από την αγγλική Κυβέρνηση με 35 χιλιάδες λίρες.
Μα, ο Άγγλος ιερόσυλος δεν αρκέστηκε να βεβηλώσει μόνο τον Παρθενώνα. Απέσπασε και από το Ερέχθειο μια από τις Κόρες, τις γνωστές Καρυάτιδες, που προκαλούσαν πάντα δέος και θαυμασμό.
Την εποχή εκείνη, οι Καρυάτιδες αποκαλούνταν τρυφερά από τους Αθηναίους “τα κορίτσια” ή “τα κορίτσια του Κάστρου” και ήταν τόσο αγαπητές οι μαρμαρωμένες βασιλοπούλες, που μιλούσαν για αυτές σαν να ήταν ζωντανές.
Στις παραδόσεις των γεροντότερων Αθηναίων αναφερόταν ότι το βράδυ της ημέρας, που ο Έλγιν απέσπασε τη μια Καρυάτιδα, θρήνος και οδυρμός ακούστηκε από τις υπόλοιπες πέντε αδερφές της, που όλες μαζί υποβάσταζαν πάντα το Ερέχθειο. Σύμφωνα με τον περιηγητή Frederick Douglas, “το καταραμένο εκείνο βράδυ, που έχασαν την αδερφή τους, οι Καρυάτιδες ξέσπασαν σε θρήνο γοερό και ο θρήνος αυτός απλώθηκε στην πόλη από κάτω, με τους πολίτες να κλαίνε και να σφαδάζουν”.
Ήταν, μάλιστα, τόσο ζωηρή η παράδοση, που κράτησε για πολλά χρόνια. Ο ιστορικός Δημήτρης Καμπούρογλου ανέφερε τον θρύλο, όπως του τον είχε μεταφέρει η Μαριάννα Μιχαήλ Μπουζίκη, η οποία είχε γεννηθεί τον χρόνο, που ο ιερόσυλος Κόμης άρπαξε την Καρυάτιδα. Της τον εξιστόρησε η μητέρα της, Ευφροσύνη Τυρναβίτου με αυτά ακριβώς τα λόγια:
“Έκλαιγε η αρπαγμένη βασιλοπούλα και ζητούσε ικετευτικά βοήθεια από τις αδερφές της, που απόμειναν στο Κάστρο. Έκλαιγαν και φώναζαν κι εκείνες. Μα, τι μπορούσαν να κάνουν σαν ήταν έτσι μαρμαρωμένες;
Πρώτα ακούστηκε μια βουή κι έπειτα, ένα μοιρολόι, που τα λυπημένα λόγια του έκαναν τους ανθρώπους να ξεσπούν σε κλάματα και σε λυγμούς. Έμοιαζε με τραγούδι αργό, από φωνές αργόσυρτες και τραβηχτές, που σου προξενούσε ανατριχίλα”.
Μα όσο κι αν έκλαιγαν οι Καρυάτιδες, η δόλια αδερφή τους δεν ξαναγύρισε στη θέση της. Παραμένει εξόριστη στην ομιχλώδη χώρα, στην Αγγλία.
Το 1846, η αγγλική Κυβέρνηση δώρισε στην ελληνική γύψινα εκμαγεία των αρχαιοτήτων, που είχε υφαρπάξει ο Έλγιν, πλην της Καρυάτιδας. Τελικά, το 1912, έστειλαν και το αντίστοιχο εκμαγείο της εξόριστης Κόρης, κατασκευασμένο από τσιμέντο του Portland. Έτσι, οι πέντε αδερφές έχουν την εικόνα της αγαπημένης τους απούσας, αλλά όχι την ίδια.
Αλλά, ο Thomas Bruce, 7ος Κόμης του Έλγιν, δεν περιορίστηκε εκεί. Για να διαιωνίσει την ιεροσυλία του, χάραξε πάνω στον Παρθενώνα το όνομα το δικό του και της γυναίκας του, σαν να του ανήκε ολόκληρος ο Ιερός Βράχος. Αυτό το γεγονός προκάλεσε τέτοια αγανάκτηση στην ψυχή του Λόρδου Βύρωνα, ο οποίος, όταν λίγα χρόνια αργότερα επισκέφτηκε την Ακρόπολη, αυτός ο μεγάλος ποιητής και φιλέλληνας, σκαρφάλωσε με κίνδυνο της ζωής του να πέσει και να τσακιστεί, στον Παρθενώνα και έσβησε με το ίδιο του το χέρι τα ονόματα των βέβηλων. Στη θέση τους ζήτησε να χαραχτεί το λατινικό αυτό δίστιχο: “Quod non fecerunt Gothi, hoc fecerant Scotti”, δηλαδή “Ό,τι δεν έκαναν οι Γότθοι, το έκαναν οι Σκώτοι”.
Απτόητος ο Έλγιν, προκειμένου να αποζημιώσει οπωσδήποτε τους Αθηναίους για την καταστροφή που προκάλεσε στην πόλη τους, τους δώρισε ένα μεγάλο ρολόι, που στήθηκε σ’ ένα τετράγωνο πύργο, που έκτισαν οι ίδιοι και σωζόταν μέχρι το 1884 στο μέσο της Παλαιάς Αγοράς, στο τετράγωνο του Αδριανού, που εν τέλει κάηκε στις 8 Αυγούστου εκείνης της χρονιάς. Έτσι, καταστράφηκε το ρολόι και σε λίγο κατεδαφίστηκε από τον Δήμο και ο πύργος, που υπενθύμιζε διαρκώς την ανίερη και βέβηλη πράξη του Έλγιν.
Πηγή:
Ο θρύλος των Καρυάτιδων, που κλαίνε για την ξενιτεμένη αδελφή τους…
