«Οι Άθλιοι» γράφτηκαν για όλα τα έθνη. Δεν ξέρω αν θα διαβαστούν απ’ όλους, όμως εγώ για όλους τούς έγραψα. Όπου ο άνθρωπος ζει αμόρφωτος και απελπισμένος, όπου η γυναίκα πουλάει το κορμί της για μια μπουκιά ψωμί, όπου το παιδί υποφέρει από αγραμματοσύνη κι από έλλειψη παιδείας, το βιβλίο των «Αθλίων» χτυπά την πόρτα φωνάζοντας δυνατά: «Ανοίξτε μου! Έρχομαι για σας!» Στο σκοτεινό σημείο όπου βρίσκεται ο σημερινός πολιτισμός, ο άθλιος ονομάζεται ΑΝΘΡΩΠΟΣ που αγωνιά κάτω απ’ όλα τα κλίματα και τα καθεστώτα και που στενάζει σ’ όλες τις γλώσσες”.
Εκατόν πενήντα και πλέον χρόνια μετά την πρώτη τους έκδοση στα 1862, οι “Άθλιοι” του Βίκτωρος Ουγκώ, το βιβλίο “κοινωνικό Ευαγγέλιο”, όπως ονομάστηκε από πολλούς, δείχνουν τα σημάδια της ηλικίας τους. Διατηρούν όμως και τη βαθύτερη αξία τους, το ουσιαστικό τους σφρίγος.
«Όσο θα υπάρχει, εξαιτίας των νόμων και των ηθών, μια κοινωνική καταδίκη που δημιουργεί τεχνητά, μέσα στην καρδιά του πολιτισμού, κολάσεις και εμπλέκει μια μοίρα ανθρώπινη στο πεπρωμένο που η φύση του είναι θεϊκή· όσο τα τρία προβλήματα του αιώνα, η κατάπτωση του άντρα από την προλεταριοποίηση, ο εξευτελισμός της γυναίκας από την πείνα και η ατροφία του παιδιού από το σκοτάδι παραμένουν άλυτα· όσο εξακολουθεί, σε ορισμένες ζώνες, η κοινωνική ασφυξία· με άλλα λόγια, κοιτάζοντας πλατύτερα, όσο πάνω στη Γη υπάρχει αμάθεια και αθλιότητα, βιβλία σαν κι αυτό εδώ ίσως να μην είναι ανώφελα».
Οτβίλ – Χάουζ
Η έμπνευση του βιβλίου
Ο Ουγκώ χρησιμοποιεί το συγγραφικό του χάρισμα για να παρεμβάλλει στην εξιστόρηση των Αθλίων, πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα που τον απασχόλησαν. Είναι εμφανέστατη η κοινωνική ευαισθησία με την οποία παρατηρούσε τα δρώμενα γύρω του, τα οποία άλλωστε μαζί με προσωπικές εμπειρίες τα κατέγραφε στο προσωπικό του ημερολόγιο και τον ενέπνευσαν για την δημιουργία των χαρακτήρων. Για παράδειγμα, ο βασικός χαρακτήρας του έργου βασίζεται στον πρώην κατάδικο, Eugene Vidocq. Πιστεύεται πως η σκηνή που ο Γιάννης Αγιάννης σώζει έναν ηλικιωμένο που τον έχει πλακώσει το κάρο του, ήταν στην πραγματικότητα μια πράξη του Vidocq, ο οποίος παρόμοια με τον Γιάννη Αγιάννη, αφού βγήκε από τη φυλακή σταδιακά απέκτησε δύναμη και έγινε εργοστασιάρχης.
Ακόμη, αν και οι περισσότεροι χαρακτήρες είναι φανταστικοί, πάντα διατήρωντας την πρέπουσα αληθοφάνεια τους, ζώντας με τα πάθη τους, τις αρετές και την “αθλιότητά” τους, ο Ζαν Μαξιμιλιάν Λαμάρκ ήταν υπαρκτό πρόσωπο. ΥπήρξεΓάλλος διοικητής κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, απεβίωσε την 1η Ιουνίου 1832 και ο θάνατός του αποτέλεσε την αφορμή για την Ιουνιανή Εξέγερση, η οποία και περιγράφεται αναλυτικά στο βιβλίο του Ουγκώ, με τον νεαρό Ενζολορά να πρωτοστατεί.
Η πλοκή του έργου
Ένας νέος άνδρας, ο Γιάννης Αγιάννης, σπάζει τη βιτρίνα ενός αρτοπωλείου για να κλέψει ψωμί, με σκοπό να θρέψει την αδελφή του και τα παιδιά της, που λιμοκτονούσαν. Η ποινή γι’ αυτή του την κλοπή είναι πέντε χρόνια στα κάτεργα, που τελικώς γίνονται δεκαεννέα χρόνια ύστερα από τις επανειλημμένες προσπάθειές του να δραπετεύσει.
Βρισκόμαστε στο έτος 1815 στην Τουλόν και ο Γιάννης Αγιάννης αποφυλακίζεται σε ηλικία 46 χρόνων. Ωστόσο είναι αναγκασμένος να κουβαλάει ένα κίτρινο αποφυλακιστήριο, το οποίο τον σημαδεύει σαν κατάδικο. Αντιμετωπίζοντας την απόρριψη των πανδοχέων, που δεν θέλουν να φιλοξενήσουν έναν κατάδικο, αναγκάζεται να κοιμηθεί στο δρόμο. Ο μόνος που τον δέχεται είναι ένας άνθρωπος της εκκλησίας, ο επίσκοπος Μυριήλ, ο οποίος τον περιμαζεύει και του παρέχει στέγη. Το ίδιο βράδυ ο Γιάννης Αγιάννης, ασυνήθιστος στην τόση καλοσύνη, φεύγει από το μοναστήρι, παίρνοντας μαζί του τα ασημένια καντηλέρια του οικοδεσπότη του. Δεν προφταίνει να πάει μακριά και συλλαμβάνεται, αλλά ο επίσκοπος τον δικαιολογεί στην αστυνομία, λέγοντας ότι ο ίδιος του είχε δωρίσει τα ασημικά και του δίνει μάλιστα και δύο κηροπήγια. Ο επίσκοπος με τη στάση του, προκαλεί την έκπληξη και τη συγκίνηση του Γιάννη Αγιάννη, που αναθεωρεί και αποφασίζει από εδώ και στο εξής να κάνει μόνο καλές και φιλάνθρωπες πράξεις.
Έξι χρόνια αργότερα ο Αγιάννης είναι ένας εργατικός, τίμιος και πλούσιος εργοστασιάρχης και έχει διοριστεί δήμαρχος της πόλης όπου κατοικεί. Έχει καταστρέψει το αποφυλακιστήριό του και έχει υιοθετήσει το ψευδώνυμο Κύριος Μαγδαληνής ώστε να ξεφύγει από τον επιθεωρητή Ιαβέρη, τον οποίο γνώριζε από τα κάτεργα και ο οποίος τον καταδιώκει ακόμα. Την ίδια περίοδο γνωρίζει μια δυστυχισμένη γυναίκα, την ετοιμοθάνατη Φαντίνα.
Η ιστορία της Φαντίνας δραματική και δακρύβρεχτη… Μια πανέμορφη κοπέλα, που ασχολούταν με τη ραπτική, ερωτεύτηκε έναν νεαρό ευγενή, ο οποίος αφού την άφησε έγκυο, την εγκατέλειψε, αφήνοντας την αντιμέτωπη με την ανατροφή της κόρης τους και την οικονομική δυσχέρεια. Η Φαντίνα απολύθηκε από το εργοστάσιό του όταν μαθεύτηκε ότι έχει εξώγαμο παιδί και, μετά από αυτό, δεν έχει άλλη διέξοδο από την πορνεία. Πριν πεθάνει τον παρακαλά να φροντίσει για το παιδί της, τη μικρή Τιτίκα.
Η μοίρα παίζει, όμως, περίεργα παιχνίδια και έτσι όταν ένας άλλος άντρας κατηγορείται ότι είναι ο Γιάννης Αγιάννης, η συνείδηση του Κυρίου Μαγδαληνή τον αναγκάζει να αποκαλύψει την ταυτότητά του, με αποτέλεσμα να οδηγηθεί και πάλι στα κάτεργα. Αυτή τη φορά όμως δραπετεύει γρήγορα.
Πρώτη του δουλειά είναι να βρει τη μικρή Τιτίκα, την οποία η Φαντίνα είχε εμπιστευθεί σε έναν διεφθαρμένο πανδοχέα, τον Θερναδιέρο, και την σκληρόκαρδη και εγωίστρια γυναίκα του. Πληρώνοντας ένα ποσό ο Αγιάννης παίρνει την Τιτίκα από το πανδοχείο των Θερναδιέρων και φεύγει μαζί της για το Παρίσι, όπου βρίσκουν στέγη σε ένα μοναστήρι, μετά από ανελέητο κυνηγητό από τον Ιαβέρη. Η μικρή Τιτίκα βρίσκει στο πρόσωπο του Αγιάννη έναν αληθινό πατέρα, ενώ ο Ιαβέρης συνεχίζει να τον αναζητεί.
Δέκα χρόνια αργότερα, η Τιτίκα και ο Αγιάννης αφήνουν το μοναστήρι. Ένας φοιτητής, ο Μάριος Πομερσί, ο οποίος έχει αποξενωθεί από την οικογένειά του λόγω των δημοκρατικών του απόψεων, ερωτεύεται την Τιτίκα, η οποία είναι πλέον μια πανέμορφη κοπέλα. Οι Θεναρδιέροι, τώρα στο Παρίσι επικεφαλής αδίστακτης συμμορίας, ανακαλύπτουν την πραγματική ταυτότητα του Γιάννη Αγιάννη και σχεδιάζουν να τον ληστέψουν. Ο Μάριος μαθαίνει τα σχέδιά τους και καλεί την αστυνομία η οποία συλλαμβάνει τη συμμορία.
Ο Θερναδιέρος, έχοντας αποδράσει από τη φυλακή, ηγείται μιας συμμορίας ληστών με στόχο το σπίτι του Αγιάννη, κατά τη διάρκεια κρυφής συνάντησης εκεί του Μάριου και της Τιτίκας. Ωστόσο η Επονίνα, κόρη του Θερναδιέρου, η οποία είναι επίσης ερωτευμένη με το Μάριο, αναγκάζει τους ληστές να εγκαταλείψουν το σπίτι.
Εξεγερμένοι φοιτητές, υπό την αρχηγεία του Ενζολορά, προετοιμάζουν επανάσταση την παραμονή της εξέγερσης του Παρισιού στις 5-6 Ιουνίου του 1832, μετά από το θάνατο του στρατηγού Λαμάρκ, του μόνου Γάλλου ηγέτη που ενδιαφερόταν για τις λαϊκές τάξεις. Στην επανάσταση συμμετέχουν και οι φτωχοί, συμπεριλαμβανομένου και του μικρού χαμινιού Γαβριά.
Την επόμενη μέρα, οι φοιτητές εξεγείρονται και δημιουργούν οδοφράγματα στα στενά του Παρισιού. Ο Αγιάννης μαθαίνοντας ότι ο αγαπημένος της Τιτίκας συμμετέχει στην εξέγερση, ενώνεται με τους φοιτητές, χωρίς να είναι σίγουρος αν θέλει να τον προστατεύσει ή να τον σκοτώσει. Η Επονίνα, που συμμετέχει στη εξέγερση για να προστατεύσει το Μάριο, καταλήγει να δεχτεί μία σφαίρα που προοριζόταν γι αυτόν και πεθαίνει ευτυχισμένη στα χέρια του. Μέσα στα οδοφράγματα ο Γιάννης Αγιάννης ξανασυναντά τον Ιαβέρη και ενώ του παρουσιάζεται μοναδική ευκαιρία να τον σκοτώσει και να σωθεί μια για πάντα από το ανελέητο κυνηγητό του, τον αφήνει ελεύθερο και τον σώζει από τα χέρια των φοιτητών που σκόπευαν να τον εκτελέσουν.
Μέσα στη μάχη ο Μάριος τραυματίζεται και χάνει τελείως τις αισθήσεις του. Ο Γιάννης Αγιάννης παίρνει τον Μάριο στους ώμους του διαφεύγοντας μέσω των υπονόμων. Στην έξοδο πέφτει πάνω στον Ιαβέρη, τον οποίο πείθει να του δώσει διορία για να επιστρέψει τον Μάριο στην οικογένειά του. Ο Ιαβέρης δέχεται, ενώ αντιλαμβάνεται ότι είναι παγιδευμένος ανάμεσα στην πίστη του στο νόμο και στο έλεος που του έδειξε ο Αγιάννης. Αδυνατώντας να αντιμετωπίσει το δίλημμά του, αυτοκτονεί πέφτοντας στα νερά του Σηκουάνα και ο Αγιάννης μένει για πάντα ελεύθερος. Σύντομα ο Μάριος και η Τιτίκα παντρεύονται. Ο Αγιάννης χάνει τη θέληση του για τη ζωή, καθώς η Τιτίκα δεν τον χρειάζεται πλέον. Ο Μάριος, είναι πεπεισμένος ότι ο Αγιάννης είναι χαρακτήρας χαμηλού ηθικού αναστήματος και απομακρύνει την Τιτίκα από αυτόν. Μαθαίνει, όμως , πολύ αργά, μετά από μια συνάντηση με τον Θεναρδιέρο,για τις καλές πράξεις του και σπεύδουν με την Τιτίκα στο σπίτι του, όπου βρίσκεται ετοιμοθάνατος.
Οι τελευταίες στιγμές του Γιάννη Αγιάννη, στο πλάι της αγαπημένης του κόρης τον πλημμυρίζουν χαρά και αγάπη…
Η αντίδραση του κοινού
Χαρακτηριστική, όπως άλλωστε γίνεται σχεδόν πάντα με τόσο εμβληματικά έργα, ήταν η αντίδραση του κοινού στην έκδοση του βιβλίου. Οι Άθλιοι έγιναν αμέσως εμπορική επιτυχία ενώ υπήρξαν πολλοί που βρήκαν το έργο ανήθικο, ή άλλοι που το κατηγόρησαν για έντονο συναισθηματισμό και εκείνοι που το απέρριψαν εξ αιτίας της έκδηλης συμπάθειάς του προς τους επαναστάτες. Ο Gauthier έγραψε στην Le Monde λίγους μήνες μετά την έκδοση του: «Δεν μπορεί να διαβάσει κανείς παρά με ακαταμάχητη αηδία όλες τις λεπτομέρειες που ο κύριος Ουγκώ δίνει αναφορικά με τα επιτυχημένα σχέδια των επαναστατών». Ο Flaubert δήλωσε πως δεν βρήκε ούτε αλήθεια ούτε μεγαλείο, χαρακτήρισε τους ήρωες στερεοτυπικούς, την προσπάθεια του Ουγκώ νηπιακή και μάλιστα χαρακτηριστικά είπε πως θα ήταν το τέλος της καριέρας του, όπως «η πτώση ενός θεού». Επιπλέον, η παπική ρωμαιοκαθολική εκκλησία απαγόρευσε το βιβλίο κατατάσσοντας το στο Index Librorum Prohibitorum.
“Άθλιοι”- Ένα “κοινωνικό Ευαγγέλιο”
Δεν είναι διόλου τυχαίο, που το βιβλίο του Ουγκώ χαρακτηρίστηκε από πολλούς, ως ένα “κοινωνικό Ευαγγέλιο”, κι αυτό διότι παρουσιάζει την κοινωνία ενός Παρισιού, έτοιμου να επαναστατήσει, ενός πλήθος κόσμου που αντιμετωπίζει τον δικό του Γολγοθά. Ο τίτλος, άλλωστε, που δίνει στο έργο ο Γάλλος συγγραφέας δεν είναι καθόλου τυχαίος… Από την αρχή, ως το τέλος του βιβλίου, μια ερώτηση ξεπηδά στο μυαλό του αναγνώστη: ” Ποιοι είναι οι άθλιοι που περιγράφονται; Είναι ο άντρας που έκλεψε για να θρέψει την οικογένειά του; Είναι η γυναίκα που εκπορνεύτηκε για να αναθρέψει την κόρη της; Είναι ο πατέρας που, επειδή υπερασπίστηκε τα ιδανικά του και πολέμησε στο πλευρό του Ναπολέοντα, τώρα δεν είναι άξιος να βλέπει τον γιο του; Είναι ένας νέος που επαναστάτησε κατά του καθεστώτος και πέθανε; Είναι ένας αστυνομικός που επειδή ποτέ δεν αγαπήθηκε και από κανέναν, χρησιμοποιεί την τάξη και τη δικαιοσύνη κατά το δοκούν; Όλοι τους είναι “άθλιοι” και συγχρόνως κανείς τους.
“‘Αθλιοι”- Ένα έργο επαναστατικό και ανθρώπινο
Στην αρχή του βιβλίου ο συγγραφέας, μιλώντας με το στόμα ενός γέρου, ετοιμοθάνατου επαναστάτη, λέει:
«Επανάσταση ονομάζουμε τις βιαιότητες της προόδου. Όταν περάσουν διαπιστώνουμε τούτο: πως το ανθρώπινο γένος δεινοπάθησε αλλά προχώρησε».
Ο Ουγκώ γράφει ένα έργο αντιπολεμικό, θεωρώντας κάθε πόλεμο, μια μάχη ανάμεσα σε αδελφούς:
«Εμφύλιος πόλεμος; Τί θα πει αυτό; Μήπως υπάρχει πόλεμος μη εμφύλιος; Κάθε πόλεμος ανάμεσα σε ανθρώπους δεν είναι πόλεμος ανάμεσα σε αδελφούς; Ένας πόλεμος χαρακτηρίζεται μόνο από τον σκοπό του. Δεν υπάρχει πόλεμος εξωτερικός, ούτε πόλεμος εμφύλιος· υπάρχει πόλεμος άδικος και πόλεμος δίκαιος.»
Τονίζει τον ρόλο των πρωτοπόρων επαναστατών:
«Τα πλήθη έχουν μια τάση να αποδεχτούν τον αφέντη. Η μάζα τους αναδίδει απάθεια. Το πλήθος εύκολα μορφοποιείται ως σύνολο στην υπακοή. Πρέπει να ανακινηθεί, να εξωθηθεί, να καταπονηθεί ο άνθρωπος απ’ το ίδιο το ευεργέτημα της απολύτρωσής του, πρέπει να πληγωθούν τα μάτια του απ’ τη θέαση της αλήθειας, πρέπει το φως να ριχτεί πάνω του με άπλετες χουφτιές. Οι άνθρωποι πρέπει να κεραυνοβοληθούν οι ίδιοι απ’ την ίδια τους την σωτηρία· το θάμπωμα αυτό τους ξυπνά. Απ’αυτό πηγάζει η ανάγκη των ξεσηκωμών και των πολέμων. Πρέπει να φανερωθούν μεγάλοι μαχητές, να καταυγάσουν τα έθνη με την τόλμη και να συνταράξουν την θλιβερή τούτη ανθρωπότητα που τη σκεπάζει με έρεβος το θείο δικαίωμα, η καισαρική ιδέα, η δύναμη, ο φανατισμός, η ανεύθυνη εξουσία και οι απολυταρχικές μεγαλειότητες».
Πράγματα που ίσως δεν ξέρατε για το βιβλίο
- Ο αριθμός του Γιάννη Αγιάννη όταν ήταν κρατούμενος ήταν 24601. Φήμες θέλουν τον Ουγκώ να χρησιμοποίησε τον αριθμό αυτό γιατί αντιστοιχεί στην ημερομηνία σύλληψης του: 24/06/(18)01. Βέβαια το μόνο γνωστό είναι η ημερομηνία γέννησης του Ουγκώ: 26 Φεβρουαρίου 1802, δηλαδή περίπου οκτώ μήνες μετά την ημερομηνία αυτή. Ο αριθμός 24601 έχει χρησιμοποιηθεί πολλές φορές σαν αριθμός καταδίκου σε πολλές τηλεοπτικές σειρές, ακόμη και σε ηλεκτρονικά παιχνίδια. Αναφορές στον αριθμό αυτό γίνονται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις.
- Η μεταφορά των Αθλίων σε μουσική παράσταση τυγχάνει ευρείας αποδοχής από το κοινό. Συγκαταλέγεται μεταξύ των μακροβιότερων μουσικών παραστάσεων του Μπρόντγουεϊ. Και συγκεκριμένα στην τρίτη θέση. Ενδεικτικές της δημοτικότητας της είναι και οι συνεχείς παρωδίες της σε πολλά επεισόδια δημοφιλών αμερικανικών σειρών.
- Πολλές ημερομηνίες της ζωής του Γιάννη Αγιάννη σχεδόν συμπίπτουν με αυτές του Ναπολέοντα Α΄. Για παράδειγμα, η δεκαεννιάχρονη φυλάκιση του Αγιάννη αντιστοιχεί στην άνοδο και την πτώση του Βοναπάρτη (1796-1815), ενώ οι απόπειρες δραπέτευσης του συμπίπτουν, χρονικά, με μερικές από τις μεγαλύτερες μάχες του Ναπολέοντα. Και οι δύο γεννήθηκαν το 1769, όμως ο Ναπολέοντας πέθανε το 1821, ενώ ο Αγιάννης το 1833. Ωστόσο, το 1821 πέθανε ο Επίσκοπος Μυριήλ.
- Ο Ουγκώ, θέλοντας να μάθει την πορεία των πωλήσεων του βιβλίου του, έστειλε στον εκδότη του ένα τηλεγράφημα, που περιείχε μόνο το χαρακτήρα:?. Έλαβε από τον εκδότη την ανάλογη απάντηση, ένα τηλεγράφημα με το χαρακτήρα:!. Το γεγονός αυτό έχει καταγραφεί στο βιβλίο Γκίνες ως η πιο σύντομη αλληλογραφία.
- Κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου πολλοί Νότιοι στρατιώτες είχαν μαζί τους το βιβλίο για να το διαβάσουν. Αρκετοί παράφρασαν τον τίτλο του βιβλίου και αυτοαποκαλούνταν “Lee’s Miserables” («Οι Άθλιοι του Λη»), αναφερόμενοι στο στρατηγό Ρόμπερτ Λη.
Μεταφορές στη μεγάλη οθόνη
Το βιβλίο έχει γίνει αρκετές φορές κινηματογραφική ταινία. Η πιο πρόσφατη, ήταν το 2012. `Ενα βρετανικό δραματικό μιούζικαλ βασισμένο στο βιβλίο “Οι Άθλιοι”. Τη σκηνοθεσία ανέλαβε ο Τομ Χούπερ και το σενάριο έγραψε ο Γουίλιαμ Νίκολσον. Πρωταγωνιστούν οι Χιου Τζάκμαν, Ράσελ Κρόου, Αν Χάθαγουεϊ, Αμάντα Σάιφρεντ, Σάσα Μπαρόν Κόεν, Ελένα Μπόναμ Κάρτερ, Σαμάνθα Μπαρκς, Έντι Ρέντμεϊν και Άαρον Τβέιτ.
Απέσπασε 8 υποψηφιότητες για Όσκαρ. Ανάμεσά στις κατηγορίες: Καλύτερης Ταινίας και Α` Ανδρικού Ρόλου για την ερμηνεία του Χιου Τζάκμαν. Βραβεύτηκε με τρεις Χρυσές Σφαίρες Καλύτερης Ταινίας – Κωμωδία/Μιούζικαλ, Α` Ανδρικού Ρόλου – Κωμωδία/Μιούζικαλ και Β` Γυναικείου Ρόλου για τους Τζάκμαν και Χάθαγουεϊ αντίστοιχα.Η Χάθαγουεϊ κέρδισε το Όσκαρ Β` Γυναικείου Ρόλου.
Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Λιβάνη και μπορείτε να το αποκτήσετε εδώ
Πηγές
Οι Άθλιοι του Β. Ουγκώ: Ένα γερασμένο «κοινωνικό ευαγγέλιο»;
Μια μικρή ανάλυση στο πώς ο Ουγκώ έγραψε τους Άθλιους
Οι Άθλιοι του Βίκτωρ Ουγκώ : Η κοινωνία προετοιμάζει το έγκλημα. Ο εγκληματίας το διαπράττει.
