Οι “γυναίκες της ανατροπής” στην αρχαία ελληνική τραγωδία

Γυναίκα. Αυτή που τιμάμε σήμερα 8 Μαρτίου, Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, μα και κάθε ημέρα. Αυτή· το αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής, της ιστορίας, του πολιτισμού, της τέχνης. Η ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος οδήγησε στην αναζήτηση και στην προσπάθεια συλλογής περισσότερων πληροφοριών αναφορικά με τη θέση του γυναικείου φύλου στην κοινωνία ανά τους αιώνες, αλλά και στην επαναπροσέγγιση των ιστορικών πηγών. Η ανισότητα των δύο φύλων, ανδρών και γυναικών, μα και η σπουδαία συμβολή των γυναικών στον χώρο των γραμμάτων, των επιστημών και των τεχνών κινητοποιεί έντονα το ενδιαφέρον των μελετητών.

Ποια ήταν όμως η θέση της γυναίκας στην αρχαιοελληνική κοινωνία;

Η γυναίκα στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους θεωρείτο ον βιολογικά, κοινωνικά και ψυχολογικά κατώτερο από τον άνδρα. Η σφαίρα δράσης της ήταν αποκλειστικά ο «οίκος» και οι ασχολίες της περιορίζονταν στην ανατροφή των παιδιών και στις οικιακές εργασίες. Στην αρχαία Αθήνα δεν είχε το δικαίωμα να συμμετέχει στα κοινά, ενώ έπρεπε να έχει οπωσδήποτε έναν «κύριο» (πατέρα, αδερφό, σύζυγο ή κ.ά.) που την διαφέντευε. Στην δε αρχαία Σπάρτη μολονότι έχαιρε μεγαλύτερης ελευθερίας και κοινωνικής εκτίμησης, δεν έπαυε να ζει στην σκιά των ανδρών, στο περιθώριο της ιστορίας.

Πώς ερμηνεύεται λοιπόν η “γέννηση” σπουδαίων λογοτεχνικών και θεατρικών ηρωίδων εντός αυτού του ιστορικού πλαισίου; Ο λόγος για τις σπουδαίες πρωταγωνίστριες των τραγωδιών του 5^ου αιώνα π.Χ., όπως η Αντιγόνη, η Ηλέκτρα, η Κλυταιμνήστρα, η Εκάβη, η Μήδεια. Γυναίκες δυναμικές που αγάπησαν, επαναστάτησαν, θυσιάστηκαν. Γυναίκες που πέρασαν από την αφάνεια στην αιωνιότητα χάρη στο σθένος, τον δυναμισμό και τον ασυμβίβαστο χαρακτήρα τους.

Σύμφωνα με την Ασπασία Παπαθανασίου («Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας»), οι γυναικείες μορφές στα έργα των τραγικών ποιητών δεν είναι στο περιθώριο, ενσωματώνονται στην τραγική πράξη, το όνομά τους ακούγεται μέσα στην ανδροκρατούμενη αθηναϊκή κοινωνία, αμφισβητούν με τη δράση τους το πατριαρχικό ιδεώδες της δημοκρατικής Αθήνας και γίνονται κεντρικά τραγικά πρόσωπα.

Η συγγραφέας επιχειρεί ένα σχηματικό διαχωρισμό των γυναικείων μορφών σε γυναίκες του «οίκου» και σε γυναίκες της «ανατροπής». Οι γυναίκες του «οίκου» δρουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο αξιών και πεποιθήσεων, αλλά πολλές φορές προχωρούν τις σκέψεις τους και τις πράξεις τους πέρα από αυτό το πλαίσιο, με σοφία και πείρα ζωής που εκπλήσσει. Οι γυναίκες της «ανατροπής» μένουν σταθερές στις απόψεις τους, δογματικές, ανυποχώρητες, έτοιμες να συντρίψουν την αντρική κυριαρχία, αλλά και να συγκρουστούν ακόμα και με τον ίδιο τον εαυτό τους. Ας ανανεώσουμε, λοιπόν, την γνωριμία μας με δύο από αυτές, την Αντιγόνη και τη Μήδεια.

ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Η Αντιγόνη είναι μία από αυτές τις δυναμικές γυναικείες φυσιογνωμίες, από τις γυναίκες της ανατροπής», που προβάλλει ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής. Η γυναίκα Αντιγόνη γίνεται κήρυκας και σύμβολο ιδεών με θεμελιακή αξία για τις ανθρώπινες συμβιώσεις. Εκπροσωπεί την ανυπακοή, την ανατροπή, την επανάσταση και φυσικά κανείς δεν την καταλαβαίνει, ούτε καν η ίδια της η αδερφή. Η Ισμήνη αντιπροσωπεύει το συνηθέστερο πρότυπο γυναίκας την εποχή εκείνη, την γυναίκα του «οίκου» που δεν ήταν δυνατό να έρθει σε σύγκρουση με τον άνδρα και που τελικά βρίσκει την δύναμη και το σθένος στο πρόσωπο της αδερφής της. Το σημαντικότερο, άλλωστε, είναι ότι ο Σοφοκλής συνέδεσε σε αυτή την τραγωδία του τις σπουδαίες ιδέες περί δικαίου, αγάπης κ.ά. με μια γυναίκα ηρωίδα. Αυτή αντιπροσωπεύει τις αξίες αυτές που μάχονται έναντι της αρχής.

Εύλογα γεννάται το ερώτημα αν ο Σοφοκλής χρησιμοποίησε την ανυπότακτη προσωπικότητα της Αντιγόνης, προκειμένου να στείλει ένα μήνυμα αλλαγής στην ανδροκρατούμενη κοινωνία της Αθήνας. Η απάντηση είναι απλή· ο Σοφοκλής δεν μπορεί να στόχευε στην εκ θεμελίων ανατροπή των δομών της «χρυσής» (πολιτιστικά, οικονομικά και στρατιωτικά, αλλά σίγουρα όχι ανθρωπιστικά και φεμινιστικά) εποχής, μέλος της οποίας ήταν και ο ίδιος. Αναδεικνύοντας την Αντιγόνη ως μια προσωπικότητα απαράμιλλου θάρρους, που μάχεται γενναία σε πεδία αποκλειστικά μέχρι τότε ανδρικής επικυριαρχίας, φαίνεται να προβάλλει προφητικά ένα πρότυπο απαλλαγμένου και απελευθερωμένου γυναικείου φύλου. Ο Σοφοκλής διάπλασε ουσιαστικά μια ηρωίδα που κινείται σε έναν χώρο ελευθερίας με βάση επιλογές που η ίδια θέτει ως κανόνες είτε των θεών είτε των ανθρώπων. Η ηρωίδα του έργου που πέρασε στον θρύλο από την αρχαία κιόλας εποχή, ενσάρκωσε και ενσαρκώνει όλες τις «εξεγέρσεις» ενάντια στην καθεστηκυία τάξη και τον νόμο συμβάλλοντας σημαντικά στην γυναικεία χειραφέτηση.

ΜΗΔΕΙΑ

Απ’ όλα τα πλάσματα που έχουν ψυχή και νου, εμείς οι γυναίκες είμαστε οι πιο δυστυχισμένες.
Γιατί πρώτα πρέπει να αγοράσουμε με πάρα πολλά χρήματα άντρα μας κι αφέντη του κορμιού μας.
Κι είναι τούτο η πιο πικρή μας συμφορά.
Κι η πιο μεγάλη δυσκολία βρίσκεται σε τούτο εδώ:
αν θ’ αγοράσουμε αφέντη μας άγριο ή ήμερο.
Γιατί δεν είναι έντιμο για τη γυναίκα να φύγει από τον άντρα της κι ούτε να τον χωρίσει είναι δυνατό.
Κι αφού δεν έμαθε από το πατρικό της τι λογής είναι ο άντρας που θα πάρει, πρέπει να μαντεύει τις καινούργιες συνήθειες και τρόπους του, άμα θα πάει σπίτι του.
Κι αν αυτά τα καταφέρνουμε καλά και ζει μαζί μας ο άντρας, χωρίς να βαρυγκομάει για τον ζυγό, η ζωή είναι ζηλευτή.
Ειδεμή, καλύτερος ο θάνατος.
Ο άντρας όταν στενοχωριέται με τους ανθρώπους του σπιτιού, βγαίνει έξω, και σαν πάει με φίλο ή με συνομήλικο, διώχνει τη λύπη από την καρδιά του.
Εμείς όμως είμαστε αναγκασμένες σε έναν άνθρωπο μονάχα να στρέφουμε τη ματιά.
Λένε πως εμείς περνούμε ζωή ακίνδυνη στο σπίτι, ενώ εκείνοι με κοντάρι πολεμούν.
Άστοχη σκέψη.
Γιατί τρεις φορές να σταθώ πλάι σε μία ασπίδα θα πολεμούσα, παρά να γεννήσω μία.

Από τη “Μήδεια” του Ευριπίδη

Η Μήδεια του Ευριπίδη, μια αντιφατική ηρωίδα, εντάσσεται και εκείνη στις «γυναίκες της ανατροπής» που μας χάρισε η αρχαία τραγωδία. Η Μήδεια φαίνεται πως παρουσιάζει την ιστορία μιας γυναίκας που αποφασίζει να εκδικηθεί για την προσβολή της τιμής της. Είναι μια προδομένη σύζυγος, μια εγκαταλελειμμένη γυναίκα, ξένη και μόνη σε μια άγνωστη χώρα. Αποτελεί μία μορφή αντισυμβατική, μία ηρωίδα διαφορετική που παρουσιάζει επί σκηνής την ψυχική δύναμη μιας γυναίκας που αδικείται.

Ο Ευριπίδης την παρουσιάζει ως μια γυναίκα «ἠτιμασμένην», αδικημένη και έντονα πληγωμένη που αμφιταλαντεύεται μέσα από εσωτερικές συγκρούσεις και ψυχολογικές μεταπτώσεις για την εκδίκηση που θα πάρει προς τον άντρα της που την πρόδωσε. Ακόμη, την αναπαριστά ως μία γυναίκα που αγωνίζεται να αλλάξει τις καταστάσεις, τις συνθήκες που επέρχονται στη ζωή της εξαιτίας μερικών αποφάσεων του άνδρα της. Πρέπει, όμως, να επισημάνουμε πως οι πράξεις του παρελθόντος, καθώς επίσης το φύλο της και οι κοινωνικές συμβάσεις της εποχής γύρω από αυτό περιορίζουν τις πιθανότητες της ηρωίδας να επιτύχει μια ανώδυνη λύση. Η εξέλιξη, επομένως, της ιστορίας της δεν μπορεί να είναι αποκομμένη από το κοινωνικό-πολιτικό περιβάλλον της Αθήνας κατά την κλασική εποχή.

Στην τραγωδία αυτήν ο Ευριπίδης φέρνει στην επιφάνεια τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες δίνοντάς τους την ευκαιρία να τα γνωστοποιήσουν. Όταν ο Ιάσονας την εγκαταλείπει για να παντρευτεί μια άλλη, η Μήδεια κινδυνεύει να χάσει τον «οίκο» της, χώρο με τον οποίο το γυναικείο φύλο είναι συνυφασμένο. Η ιδέα και μόνο πως μία γυναίκα θα στερείτο τον οίκο της φάνταζε σίγουρα καταστροφική για την ίδια, καθώς αντιλαμβανόταν πως επρόκειτο να χάσει τη θέση της στην κοινωνία. Η Μήδεια, επομένως, αισθάνεται πως πρόκειται να χάσει την αξία της ως άνθρωπος, πως η τιμή της πρόκειται να προσβληθεί και η ίδια θα καταστραφεί. Η απόφασή της τελικά να εκδικηθεί τον Ιάσονα χρησιμοποιώντας τα παιδιά τους καταστρέφει και την ίδια, καθώς είναι μητέρα και γυναίκα· έχει μητρική φύση και παλεύει μέσα της να την συνδυάσει με την ηρωική φύση που έχει υιοθετήσει.

Η Μήδεια του Ευριπίδη δεν θρηνεί μόνο τον εαυτό της, αλλά και το σύνολο των γυναικών που υποφέρουν από το σύστημα της εξουθενωτικής υποταγής, στο οποίο τις έχει καταδικάσει η ανδροκρατούμενη κοινωνία. «Γυναῖκες ἐσμέν ἀθλιώτατον φυτὸν·» κραυγάζει, διατυμπανίζοντας ένα δριμύ κατηγορώ κατά του γάμου και της μοίρας που της επιφυλάσσει το φύλο της. Έτσι, η ηρωίδα γίνεται κήρυκας μιας μεγάλης αλήθειας που αγγίζει όλες τις γυναίκες, «το πιο δυστυχισμένο πλάσμα στον κόσμο», όπως τις αποκαλεί.

Αντί επιλόγου

Οι σπουδαίες ηρωίδες των αρχαίων τραγωδιών, αυτές οι «γυναίκες της ανατροπής», θαυμάστηκαν σίγουρα απεριόριστα από τους σύγχρονους θεατές και υστερότερους μελετητές τους. Ωστόσο, η γυναικεία υποβάθμιση και η κυριαρχία του ανδρικού φύλου παρέμειναν για εκατοντάδες χρόνια ανέγγιχτα. Η γυναίκα της αρχαίας Αθήνας δεν έγινε ποτέ «γυναίκα της ανατροπής». Δεν έγινε ποτέ Αντιγόνη ή Μήδεια. Δεν πήρε την ζωή της στα χέρια της, γιατί πολύ απλά οι προαναφερθείσες ηρωίδες υπήρξαν γέννημα ανδρών συγγραφέων και αυτό σίγουρα δεν αλλάζει. Η γυναικεία απελευθέρωση άργησε πολύ να έρθει, οι ιδέες όμως, οι διακηρύξεις, τα λόγια των σπουδαίων αυτών ηρωίδων σίγουρα την καθόρισαν σε ένα βαθμό. Εξυψώθηκαν, άλλωστε, σε σύμβολα της γυναικείας δύναμης που συνεχίζουν να μας εμπνέουν μέχρι και σήμερα.

ΠΗΓΕΣ: Οι διπλωματικές εργασίες των Τουφεξίδου Ευαγγελία και Αδαμοπούλου Μαρία και το βιβλίο “Γυναικείες μορφές της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας” της Ασπασίας Παπαθανασίου