Αντί προλόγου
Με αφορμή τον πρόωρο θάνατο του συγγραφέα σε ηλικία μόλις 64 ετών θυμόμαστε το αρτιότερο, ίσως, έργο του: την τριλογία του, αποτελούμενη από την Αναζήτηση (1998), την Ανατροπή (2000) και την Αναλαμπή (2003), που κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Κέδρος και πλέον κυκλοφορούν σε ένα ενιαίο τόμο από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Βιβλία πολυδιαβασμένα, που αγαπήθηκαν από το κοινό, με μια μοναδική ικανότητα να στήνουν ενώπιον του αναγνώστη τα σκηνικά μιας αλλοτινής Ελλάδας, που παρά τις κακουχίες που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποί της εκπέμπουν μια ζεστασιά, μια ελπίδα και κυοφορούν έντονα συναισθήματα. Μας επανασυστήνονται, δοκιμάζοντας την αντοχή τους στο πέρας του χρόνου και τις αλλαγές της εποχής.
Τα βιβλία
Η Αναζήτηση
Το πρώτο βιβλίο της τριλογίας τοποθετείται χρονολογικά στο τέλος του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα και χωρικά στην Σμύρνη, την Μυτιλήνη, την Πόλη και τον Πόντο. Ο Θέμελης καταπιάνεται με τον μικρασιάτικο ελληνισμό την στιγμή που Νικολή-εφέντη και τη μετακένωση του Διαφωτισμού που επιχειρεί στον προαστικό και δεσποτικό χώρο της οθωμανικής Ανατολής. Στο πρόσωπό του αποτυπώνει γλαφυρά την φιγούρα του αυτοδημιούργητου Έλληνα που πήρε τον δρόμο της ξενιτειάς προσπαθώντας να βρει απαντήσεις στα “γιατί των γιατί”. Μέσα από τις αφηγήσεις του ίδιου και των προσώπων που τον περιτριγυρίζουν αναδεικνύεται μια Ελλάδα άλλης εποχής, από την άλλη πλευρά του Αιγαίου που ξεριζώθηκε βίαια και απότομα την στιγμή της ύψιστης ακμής της.
Με μια σπονδηλωτή αφήγηση, συναποτελούμενη από έξι επιμέρους αφηγήσεις: του Νικόλα, του Αρχιμάστορα, του Βάιου, της Νόνας, του Δασκάλου και του Άγγελου καταφέρνει να χαρίσει στον αναγνώστη μια πλήρη εικόνα της ιστορίας του απόδημου ελληνισμού. Ο παντογνώστης αφηγητής είναι πανταχού παρών, δίχως να στερεί και την φωνή από τους ήρωές του. Η τελευταία, εξάλλου, διαφέρει ανάλογα με αυτόν που την αποκτά, κάτι που προσδίδει στο μυθιστόρημα αυτό μια ενδιαφέρουσα υφή. Σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται απλά για ένα ιστορικό αφήγημα. Με όχημα την ιστορία, ο Θέμελης επιχειρεί να εστιάσει στον άνθρωπο ή μάλλον στις αναζητήσεις του. Τον σκοπό του αυτό, εξάλλου, προδίδει και ο τίτλος του έργου που μέχρι το τέλος μας καλεί να απαντήσουμε στο εξής ερώτημα: Τι είναι αυτό που αλήθεια αναζητάμε;
Η Ανατροπή
Το δεύτερο μυθιστόρημα της τριλογίας ο συγγραφέας αφιερώνει στην ελληνική αστική τάξη των αρχών του 20ου αιώνα που ζει και δραστηριοποιείται στα Βαλκάνια και την Ρωσία . Μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από συνταρακτικές πολιτικές εξελίξεις στην περιοχή, με την διάλυση αυτοκρατοριών και την σταδιακή γέννηση εθνών-κρατών, με την διάχυση νέων, φιλελεύθερων ιδεών και το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Ρωσικής και της Βιομηχανικής Επανάστασης να περιμένει στη γωνία. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, ο Θέμελης τοποθετεί τους τα πρόσωπα του έργου του. Ο Θωμάς, τον οποίο ξανασυναντάμε για να γνωρίσουμε πλήρως, δεν απέχει πολύ από τον γιο του. Οραματιστής, εργατικός γνωρίζει την αληθινή και βαθιά ερωτική και ψυχική αγάπη στο πρόσωπο της Ελένης. Εκείνη στην πορεία της ιστορίας μεταμορφώνεται από κορίτσι σε μια ανεξάρτητη και δυναμική γυναίκα που ανατρέπει τις προκαταλήψεις και τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις της εποχής. Στο πλάι των κεντρικών αυτών χαρακτήρων στέκουν ο τίμιος Βαγγέλης, ο επαναστάτης Κόλιας και ο Γιάννης.
Αυτή τη φορά με ύφος περισσότερο λυρικό, αλλά και ρεαλιστικό ανά σημεία, με ιδιωματισμούς και περιγραφές, ο Νίκος Θέμελης για άλλη μια φορά δεν κάνει απλή ιστοριογραφία. Αποδεικνύει την μαεστρία του στο να χαρίζει στον αναγνώστη μια πλήρη εποπτεία του τόπου και του χρόνου δράσης των ηρώων. Ωστόσο, τους τελευταίους δεν τους αποκαλύπτει ευθέως. Αντίθετα, τους δίνει την ευκαιρία να ξεδιπλώσουν σιγά σιγά τις πιο μύχιες σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Παρουσιάζει τις ευάλωτες πλευρές τους, επιτρέποντας σε όλους εμάς να νιώσουμε ενσυναίσθηση, να παρακολουθούμε το ταξίδι της ζωής τους, την πορεία τους και εν τέλει να νιώσουμε λύτρωση. Με αφηγηματικές τεχνικές όπως πισωγυρίσματα, με αποσιώπηση περιστατικών μόνο και μόνο για να τα αποκαλύψει στην συνέχεια κατορθώνει να εντείνει την αγωνία και να μας κρατήσει καθηλωμένους ως την τελευταία λέξη.
Η Αναλαμπή
Το τρίτο και τελευταίο μυθιστόρημα εκτυλίσσεται εξ ολοκλήρου στον ελλαδικό χώρο. Μια χρονική περίοδο δύσκολη και απαιτητική ο συγγραφέας, αντί να θρηνεί μοιρολατρικά, πραγματεύεται με παρρησία την εδραίωση ενός τύπου αστικής ηγεμονίας στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό. Με φόντο την Αθήνα που διαρκώς μεταβάλλεται το ίδιο συμβαίνει και στην οικογένεια του Διαμαντή και της Αριστέας, πλούσιων αστών και των προσώπων που τους περιβάλλουν. Τραγική φιγούρα ο Δημητράκης που ξυπνά μέσα στο συγγραφικό alter ego, τον Στέφανο, την επιθυμία να αναζητήσει τις ρίζες του και να αποκαλύψει τον συνδετικό κρίκο μεταξύ των βιβλίων, αλλά και γεγονότα που θα τον συνταράξουν και θα αλλάξουν εκ βάθρων την οπτική του απέναντι στα πράγματα.
Το νεότερο ιστορικό παρελθόν αναμετράται με το ιδεολογικό σκηνικό του Εθνικού Διχασμού, της Μεγάλης Ιδέας, φτάνοντας μέχρι πριν την Δικτατορία του Μεταξά. Ο παντογνώστης, αυτή τη φορά αφηγητής και τα σαφώς λιγότερα πρόσωπα, δεν σημαίνουν ηπιότερες καταστάσεις. Η ένταση είναι διαρκής, αλλά μετατρέπεται με την πορεία του έργου σε έναν στοχασμό. Εξάλλου, αυτή μονάχα θα μπορούσε να είναι και η λογική ακολουθία. Όταν κανείς ξεκινά την αναζήτηση, συναντά και έρχεται αντιμέτωπος με ανατροπές, μόνο και μόνο για να κατακτήσει αυτή την αναλαμπή του τέλους.
Αντί επιλόγου
Ο Θέμελης δεν κάνει απλά ιστοριογραφία. Δεν κάνει απλά μυθοπλασία. Η Τριλογία, το πληρέστερό του έργου δεν παρελθοντολογεί ακατάσχετα. Δεν καταλήγει σε τετριμμένες διαπιστώσεις για το μεγαλείο των χαμένων πατρίδων και τα κακώς κείμενα της “Ψωροκώσταινας”. Δεν ηρωοποιεί τους Έλληνες της διασποράς και δεν κατακεραυνώνει εκείνους που έμειναν πίσω. Με μια ανέλπιστη ειλικρίνεια που δεν αγγίζει την ωμότητα, με μια εξίσου μη αναμενόμενη αντικειμενικότητα μας διδάσκει ιστορία και ανθρωπιά. Μια πράξη που κάνει το έργο του οικουμενικό και επίκαιρο. Σας προτρέπουμε μέσα από αυτό να αναμετρηθείτε με την νεότερη ελληνική, και όχι μόνο, ιστορία αλλά και με τους ανθρώπους εκείνους που λιγότερο ή περισσότερο την διαμόρφωσαν. Αυτή υπήρξε η συνεισφορά του Θέμελη στην ελληνική λογοτεχνία και για αυτό τον θυμόμαστε με αγάπη και θαυμασμό.
