Αντί Προλόγου
Ο Ντιέγκο Ριβέρα υπήρξε ένας καλλιτέχνης αντισυμβατικός. Γνωστός για τις αριστερές του πεποιθήσεις, την αδυναμία του στις γυναίκες και την θυελλώδη σχέση του με την Φρίντα Κάλο, την οποία παντρεύτηκε δύο φορές φιλοτέχνησε πολλά έργα, ανάμεσα στα οποία «Ο άντρας στο σταυροδρόμι». Η εν λόγω τοιχρογραφία κουβαλά στην πλάτη της μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορία. Ο σάλος που είχε προκαλέσει, η επιχείρηση να παντρέψει τον κομμουνισμό με τον καπιταλισμό και την Αμερική με την Ρωσία, η τελική καταστροφή και η επαναδημιουργία της: θα τα βρείτε όλα στο αφιέρωμά μας, με αφορμή την γέννηση του καλλιτέχνη μια μέρα σαν σήμερα.
Η αρχή
Η σύζυγος του Τζον Ροκφέλερ, Άμπι, ήταν μεγάλη θαυμάστρια της δουλειάς του. Έτσι, όταν ξεκίνησε η κατασκευή του Κέντρου Ροκφέλερ το 1930, ζήτησε από τον άντρα της να προσλάβει τον Ριβέρα για να ζωγραφίσει τον τοίχο της κεντρικής υποδοχής. Ο Μεξικανός αποδέχθηκε την πρόταση. Μαζί με τους Χοσέ Μαρία Σερτ και τον Βρεττανό Μπράνγκουιν συνεργάζονται με σκοπό να διακοσμήσουν το κτίριο RCA σύμβολο του αμερικανικού νεοφιλελευθερισμού που χαρακτηρίζει τη νέα Αμερική. Μεταβαίνει για το σκοπό αυτό το 1933 στις ΗΠΑ. Ξεκίνησε αμέσως να δουλεύει το έργο του. Είχε ήδη δείξει ένα προσχέδιο στους Αμερικανούς επιχειρηματίες, το οποίο εκείνοι ενέκριναν με ενθουσιασμό. Η αμοιβή του Ριβέρα θα ανερχόταν στα 21.500 δολάρια, ενώ θα τελείωνε την τοιχογραφία μέσα σε ένα χρονικό πλαίσιο τριών μηνών.
Το έργο
Τίτλος του έργου ήταν «Ο άντρας στο σταυροδρόμι». Η τοιχογραφία απεικόνιζε καθημερινούς ανθρώπους όλων των κοινωνικών τάξεων. Εργάτες, κυρίες της υψηλής κοινωνίας, νοικοκυρές, αστυνομικούς, διαδηλωτές. Σκηνές βγαλμένες από τη σύγχρονη αστική ζωή. Για τον Ριβέρα, οι εικόνες αυτές συμβόλιζαν την αντίθεση μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και το διαχωρισμό ανάμεσα στη δυστυχία των πολλών και στην ευημερία των λίγων. Η εικαστική αλληγορία συμπληρωνόταν στο κέντρο του υπερμεγέθους «καμβά». Από εκεί έβγαιναν τέσσερα τόξα φωτός τα οποία περιέκλειαν σκηνές που αντιπροσώπευαν τη φύση, την επιστήμη και την τεχνολογία. Το σκεπτικό ήταν ότι η εκμετάλλευση των τριών αυτών στοιχείων προς όφελος του συνόλου της κοινωνίας της ήταν ο μόνος δρόμος προς την ειρήνη, τη δικαιοσύνη και την ευημερία. Στην ουσία, το μήνυμα που επεδίωκε να αφήσει ήταν αισιόδοξο παρά ένα μήνυμα κοινωνικής ανισότητας.
Αποτελούσε ένα δείγμα της τέχνης του Ριβέρα που υπενθυμίζει τη δυναμική και την κοινωνική βαρύτητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας όταν αφηγείται την ανθρώπινη ζωή, θέτοντας στο κέντρο του ενδιαφέροντος την παρουσία της ως μέγεθος ιστορικό, σύμβολο διαχρονικότητας μιας αδιαίρετης και απαραβίαστης συνέχειας η οποία συνθέτει την πορεία κάθε λαού. Αναδεικνύει, συνάμα, και την πολιτική της διάσταση, αλλά και πως μπορεί να λειτουργήσει ενωτικά ή πολωτικά. Επίσης, σηματοδότησε την λογοκρισία στην τέχνη με πολιτική πνοή, μια τακτική που έμελλε στα επόμενα χρόνια να χρησιμοποιήσουν πολλά καθεστώτα.
Ο Λένιν και η καταστροφή
Διαποτισμένος από τις προσωπικές του πολιτικές πεποιθήσεις, ο Ριβέρα πρόσθεσε το πρόσωπο του Λένιν σε περίοπτο σημείο του πίνακα, ανάμεσα σε μια ομάδα εργατών, καθώς επίσης και μία σημαία της Σοβιετικής Ένωσης να κυματίζει στο πάνω μέρος. Αν και δεν είχε ακόμα ο κόσμος εισέλθει επισήμως στην περίοδο του ψυχρού πολέμου,μια τέτοια πράξη τουλάχιστον σε μια Αμερική που επιχειρούσε να οικοδομηθεί στα θεμέλια ενός καπιταλιστικού συστήματος ήταν τουλάχιστον παράτολμη. Η αποδοκιμασία που θα συνεπαγόταν ήταν αναμενόμενη. Στο μεταξύ, οι “New York Times” είχαν δημοσιεύσει ένα άρθρο στο οποίο τον κατηγορούσαν απροκάλυπτα για κομμουνιστική προπαγάνδα.
Αν και κράτησε τις προσθήκες αυτές κρυφές από τους «εργοδότες» του, εκείνοι τις ανακάλυψαν τυχαία, λίγες μόλις μέρες πριν από τα επίσημα αποκαλυπτήρια που ήταν προγραμματισμένα για την 1η Μαΐου. Η οικογένεια ήταν εμφανώς δυσαρεστημένη. Ζήτησε από τον ζωγράφο να αντικαταστήσει το πρόσωπο του Λένιν με ένα άλλο τυχαίο, χωρίς να απαιτήσει την αφαίρεση των κομμουνιστικών συμβόλων και της σημαίας. Εκείνος, όμως, αρνήθηκε. Αντιπρότεινε να προσθέσει στην άλλη πλευρά της τοιχογραφίας ένα πορτραίτο του Αβραάμ Λίνκολν προκειμένου να τονιστεί ακόμα περισσότερο η αντίθεση στο περιεχόμενο του έργου. Από τη μία η Σοβιετική Ένωση και ο κομμουνισμός και στην αντίπερα όχθη η Αμερική του καπιταλισμού. Το έργο θα σταματήσει στις 9 Μαϊου μετά τις αντιδράσεις. Πρώτη η εφημερίδα World Telegraph και κατόπιν οι πιο συντηρητικές φωνές της βαθιά αντικομουνιστικής Αμερικής αναλαμβάνουν δράση.
Η ρήξη ήταν πλέον αγεφύρωτη. Ο Ντιέγκο Ριβέρα δήλωσε ότι προτιμούσε την ολοκληρωτική καταστροφή της τοιχογραφίας παρά τον «ακρωτηριασμό» της, μέσω των τροποποιήσεων που ήθελαν να κάνουν οι Αμερικανοί. Τα αποκαλυπτήρια αναβλήθηκαν επ’ αορίστου. Έως τον Φεβρουάριο του 1934 ένα τεράστιο πανί κάλυπτε την τοιχογραφία. Τον μήνα εκείνο, αφού όλες οι προσπάθειες συμβιβασμού είχαν πέσει στο κενό, οι Ροκφέλερ αποφάσισαν να καταστρέψουν το έργο. Η απόφαση αυτή ξεσήκωσε κύματα αντιδράσεων από τους πιο διανοούμενους κύκλους της Αμερικανικής Ηπείρου. Παρ’ όλα αυτά ο Ριβέρα λαμβάνει ένα μέρος της πληρωμής του και φροντίζει να απαθαντίσει το έργο προτού αυτό καταστραφεί.
Η αναδημιουργία
Μετά το 1934 και την οριστική καταστροφή της τοιχογραφίας ο Ριβέρα επιστρέφει στη γενέτειρά του, αναλαμβάνοντας τις σπουδαίες τοιχογραφίες που σήμερα κοσμούν κτίρια όπως το Εθνικό Μέγαρο και το κτίριο του Συνδικάτου των Μεξικανών Ηλεκτρολόγων.Η τοιχογραφία θα επαναληφθεί τελικά στο Μεξικό. Σήμερα κοσμεί τη Σχολή Καλών Τεχνών της ομώνυμης πόλης, κουβαλώντας το μύθο ενός ζωγράφου και μιας ολόκληρης εποχής. Η νέα έκδοση (που ονομάζεται “Άνθρωπος, ο κυρίαρχος του σύμπαντος”) έχει κάποιες επιπλέον προσθήκες. Εκτός από τον Λένιν, ανάμεσα στους ανθρώπους που απεικονίζονται βρίσκονται ο Τρότσκι, ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Δαρβίνος.
Αντί Επιλόγου
Ένα έργο βαθιά ανθρωπιστικό που θέτει στο κέντρο του τον άνθρωπο επρόκειτο να προκαλέσει σκάνδαλο στο άντρο του καπιταλισμού. Δεν έμεινε μόνο σε αυτό. Ανέδειξε τον ρόλο των ΜΜΕ, την δύναμη λογοκρισίας τους, αλλά και την βαθιά επιρροή της μισαλλοδοξίας και του δογματισμού που πολώνει και ωθεί την τέχνη και τον καλλιτέχνη σε έναν αυτοπεριορισμό. Η προκλητικότητα οδηγεί στην καταστροφή. Ο καλλιτέχνης δεν είναι ένα ελεύθερο πνεύμα, αλλά ένα άθυρμα της εκάστοτε πολιτικής, οικονομικής ή ιδεολογικής εξουσίας.Ή μήπως όχι; Μήπως άραγε η τέχνη να είναι η ίδια η επανάσταση;
