Ο θρίαμβος του θανάτου

Αντί προλόγου

Ο Μακάβριος χορός ή αλλιώς ο χορός του θανάτου αποτελεί τμήμα μιας καλλιτεχνικής παράδοσης που αποτύπωσε εικαστικά και λογοτεχνικά τον πικρό στοχασμό για την εξουσία του θανάτου, επίκαιρος στις μέρες μας ενόψει της πανδημίας που επί μακρόν μαστίζει τον πλανήτη. Στα έργα αυτά οι ασθένειες που πήραν διαστάσεις επιδημίας και άλλοτε πανδημίας αποδόθηκαν ως στρατοί σκελετών που εισβάλλουν αιφνίδια και απρόβλεπτα στις ζωές των ανθρώπων, θυμίζοντάς τους το αναπόδραστο της μοίρας τους, τον ευάλωτο και πρόσκαιρο χαρακτήρα της ύπαρξης.

Ένας πίνακας που εντάσσεται στην θεματική αυτή είναι το δίχως άλλο “Ο θρίαμβος του θανάτου” του Πίτερ Μπρέγκελ, για τον οποίο συγκεντρώσαμε και σας παρουσιάζουμε μερικές πληροφορίες.

Λίγα λόγια για τον καλλιτέχνη

Ο Πίτερ Μπρίγκελ ή Μπρέγκελ ο πρεσβύτερος ήταν Φλαμανδός ζωγράφος, σχεδιαστής και χαράκτης γνωστός για τα τοπία του και τις αγροτικές σκηνές. Ένα έργο που διαφοροποιείται αισθητά από τα συνήθη του είναι το παρόν. Σε αυτό είναι εμφανείς οι επιρροές τους από τις φιγούρες στα περιθώρια των μεσαιωνικών χειρογράφων και από τις ονειρικές, κυρίως εφιαλτικές και σχεδόν σουρεαλιστικές, πολύπλοκες συνθέσεις του, μεγαλύτερού του κατά μία γενιά, Ιερώνυμου Μπος, που με απαράμιλλη σχεδιαστική και χρωματική δεινότητα εξέφρασε αναστοχαστικά τις λαϊκές δοξασίες και δεισιδαιμονίες του καιρού του εστιάζοντας σε θρησκευτική και ορισμένες φορές μεταποκαλυπτική θεματολογία.

Ο Μπρέγκελ δεν υπήρξε «πολύπλοκος» καλλιτέχνης, ειδικά στην παρούσα σύνθεσή του. Ίσως να είναι ακριβώς αυτή η απουσία πολυπλοκότητάς η πανάκεια στην τέχνη των πολύπλοκων καιρών μας. Ο Επιλέγει, αντιθέτως, να επικοινωνήσει απευθείας με τον εγκέφαλό μας, με το υποσυνείδητό μας. Το έργο του δεν είναι καθησυχαστικό ή καταπραϋντικό, ούτε αντιπροσωπεύει κάποια ιδέα περί «ομορφιάς», αλλά αποτελεί μάλλον μια επιβεβαίωση της βασικής δομής καταστάσεων όπως το να βλέπεις, να σκέφτεσαι, να νιώθεις, να φοβάσαι, να ελπίζεις, να αντλείς απόλαυση από τις μικρές ανέσεις, και να διαισθάνεσαι την ύπαρξη πραγμάτων που είναι μεγαλύτερα από όλους μας. Τέτοια πράγματα είναι σίγουρα και οι μεταδοτικές ασθένειες, οι πανδημίες, οι συμφορές που πλήττουν όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.

Συνδυάζοντας όλα αυτά ο Μπρέγκελ δημιούργησε κάτι δικό του, επιδιώκοντας να περάσει και κάποια συγκεκριμένα μηνύματα. Αρχικά, ο θάνατος δεν πραγματοποιεί διακρίσεις. Για αυτό και στους ζωγραφισμένους μακάβριους χορούς βλέπουμε σκελετούς να παρασέρνουν αδιακρίτως στον διάβα τους αυτοκράτορες, βασιλείς, εκκλησιαστικούς άρχοντες, εμπόρους, χειρώνακτες, παιδιά. θεωρεί ότι ο θάνατος είναι το τέλος όλων, γιατί δεν αφήνει καμία ελπίδα – ούτε για δόξα ούτε για αιωνιότητα. Οι σκελετοί εκτελούν την τελική τους κρίση, την οποία κανείς δεν θα ξεφύγει. Προσπαθώντας να σώσει από το θάνατο, οι άνθρωποι σπεύδουν στην τρύπα, στο καπάκι της οποίας στάθηκε επίσης ένας σταυρός, αλλά αυτό το μέρος δεν φαίνεται να είναι σωτηρία, αλλά ένα είδος ποντικοπαγίδας θανάτου.

Με διάθεση περιπαικτική, στοχαστική, συμπονετική ο Μπρέγκελ δημιουργεί ένα πανόραμα, βλέποντας ό, τι συμβαίνει από ψηλά και σαν απομακρυσμένος κριτής, μακριά από όλους και από όλα απαθανατίζει με ειλικρίνεια, παρρησία και αντικειμενικότητα την μικρότητα των ανθρώπων, τα κοινά τους βάσανα και την αντίδρασή τους απέναντι στην θέαση του μεγαλύτερού τους εχθρού και συνάμα του κοινού τους τέλους: του θανάτου.

Λίγα λόγια για την ιστορία

Θεματική που ενέπνευσε τον πίνακα δεν είναι άλλη από την πανδημία της πανώλης. Η τελευταίαδιαδόθηκε ταχύτατα σε όλη την ηπειρωτική Ευρώπη, την Αγγλία και ακόμη και τη Σκανδιναβία, προκαλείται από ένα βακτήριο, το βάκιλο του Γερσίν, που μεταδίδεται στους ανθρώπους από τσιμπήματα μολυσμένων ψύλλων που παρασιτούν σε ποντίκια. Εμφανίζεται σε τρεις μορφές: την βουβωνική, την πνευμονική και την σηψαιμική. Οι πλέον θανατηφόρες είναι οι δυο τελευταίες. Η πνευμονική ειδικά διαδίδεται με τον αέρα και μπορεί κανείς να καταλάβει το λόγο της τόσο ταχείας εξάπλωσης της καθώς και τον αριθμό των θυμάτων που προκάλεσε. Η Ευρώπη θεώρησε πως βρέθηκε μπροστά σε μια «θεϊκή τιμωρία» και αντέδρασε με τον παραδοσιακό μυστικιστικό παροξυσμό που αρμόζει σε τέτοιου τύπου κοινωνίες. Εξιλαστήριες τελετές, ξόρκια, περιφερόμενοι αυτομαστιγούμενοι προφήτες… Σε πολλές περιοχές μάλιστα στοχοποιήθηκανοι μη χριστιανοί ως υπεύθυνοι του κακού.

Η στροφή στην τέχνη ήταν αναμενόμενη, στη στιγμή που ο θάνατος είχε αποτελέσει πολύ αγαπημένη θεματολογία της περιόδου. Πλέον αποκτά μια νέα διάσταση: αυτή του μαζικού θανάτου. Τη σύλληψη αυτή χαρακτηρίζει η βιαιότητα, αποδιδόμενη ως φυσική βία, και το πλήθος των θυμάτων, των οποίων και δεν ξεχωρίζουν τα ατομικά χαρακτηριστικά. Πρόκειται για την αντιπαράθεση και υπερίσχυση του ενός επί των πολλών, με άλλα λόγια, ο μεγάλος αριθμός των ανθρώπων δεν προφυλάσσει από τον θάνατο, αντιθέτως υπογραμμίζει την υπεροχή του, ακόμα και όταν, σε μεταγενέστερες αναπαραστάσεις, η ξαφνική επίθεση δίνει την θέση της στον αργό ρυθμό της συγκομιδής των νεκρών, όπως στο εν λόγω έργο.

Λίγα λόγια για τον πίνακα

Η τρομακτική “πανοραμική” του θανάτου συντίθεται από επιμέρους σκηνές που θα δούμε πιο αναλυτικά. Αυτά που κυριαρχούν σε πρώτο πλάνο είναι οι πυρκαγιές, η άγονη και ερημωμένη γη, γεμάτη με πυλώνες, τροχούς και αγχόνες. Την ίδια μοίρα έχει και η θάλασσα με τα ναυαγισμένα της πλοία.

Στα αριστερά, διακρίνεται ένα κάρο με φορτίο έναν λόφο από κρανία που το σέρνει ένα αποσκελετωμένο άλογο με οδηγό του έναν σκελετό που κρατάει μια κλεψύδρα η οποία έχει στερέψει από άμμο. Ακριβώς από πάνω, ένας χορός σκελετών ντυμένων με χλαμύδες ρίχνει κάποιον σε μια τάφρο. Ορισμένοι παιανίζουν εμβατήρια με τις τρομπέτες τους σημαίνοντας αυτή την αποκάλυψη. Ένας άλλος σκελετός προβάλλει το κρανίο του μέσα από ένα ρολόι. Οι δείκτες πλησιάζουν στα μεσάνυχτα.

Στην γωνία υπάρχει μια ξαπλωμένη φιγούρα σε μια κορώνα, σε έναν κόκκινο μανδύα σε γούνα ερμίνης, σε πανοπλία, του οποίου ο θάνατος είναι ένας σκελετός. Ο θάνατος, ο οποίος έχει ήδη διεκδικήσει τα δικαιώματά του, ενδιαφέρεται τώρα για το χρυσό που βρίσκεται δίπλα στον βασιλιά, που λαμβάνεται από εξαπάτηση και λεηλασία χρημάτων.

Σε κοντινή απόσταση βρίσκεται ένας καρδινάλιος σε ένα καπέλο με πλατύ γείσο, που απεικονίζεται από την πλάτη, μια απλή γυναίκα της πόλης που προσκυνά. Δίπλα της είναι ένα μωρό που μυρίζει ένα σκελετό σκύλου. Ένα κοκαλιάρικο άλογο που οδηγείται από σκελετό φέρει ένα καλάθι γεμάτο κρανία.

Σε ένα ψηλό στηθαίο, δίπλα σε ένα στρογγυλό κτίριο κλασικής αρχιτεκτονικής, οι σκελετοί ντυμένοι με ένα είδος λευκής toga, ομαδοποιημένοι γύρω από ένα σταυρό, εμφανίζονται ως δικαστήριο. Οι σύγχρονοι του Μπρέγκελ αναγνώρισαν σε μια τέτοια σκηνή μια σαφή υπαινιγμό για την Ιερή Εξέταση και το δικαστήριο της. Ο πίνακας απεικονίζει την αυλή των νεκρών.

Στο βάθος, κορμιά κρέμονται από αγχόνες, σφαδάζουν δεμένα σε πασσάλους, καταδιώκονται από σκυλιά της κόλασης, ρίχνονται σε γκρεμούς, αλυσοδένονται σε τροχούς βασανιστηρίων. Αν κοιτάξει κανείς προσεκτικά, μπορεί να διακρίνει οστά πίσω από αυτές τις συσκευές θανάτου. Οι Ισπανοί απαγόρευαν την μεταφορά των πτωμάτων, τα οποία έμεναν μα σαπίσουν ή να κατασπαραχτούν από όρνεα και σκυλιά. Ο Μπρέγκελ είχε σαφή εικόνα του κτηνώδη φόβου, της ανθρώπινης αγριότητας, της επισφάλειας της ζωής και της αδιαφορίας του θανάτου. Η κατάρα είναι παγκόσμια και συμβαίνει σε όλους παντού την ίδια στιγμή.

Στη δεξιά γωνία υπάρχει ένα τραπέζι που περιβάλλεται από νέους γιορτές και πανηγύρια εν αναμονεί του θανάτου. Η εντύπωση της δυσοίωνης φαντασίας ενισχύεται επίσης από το γεγονός ότι παρουσίασε τον Θάνατο με τη μορφή αμέτρητων ορδών πολεμιστών σκελετού, προσελκύοντας πλήθη ανθρώπων σε γλέντι, ένα τεράστιο, ανοιχτό φέρετρο. Η ανθρωπότητα μπροστά στον θάνατο εμφανίζεται ως μια αδύναμη πολλαπλότητα τυφλών σωματιδίων στο βασίλειο της ανοησίας, της σκληρότητας και του παγκόσμιου θανάτου.

Ενίοτε αυτά τα κρανία φαίνεται να αποκτούν εκφράσεις του προσώπου. Μοιάζει να κλείνουν το μάτι, μετά να χαμογελούν με κάποιο είδος διαβιβασμένου χαμόγελου ή να κοιτάζουν απειλητικά, αντιθέτως. Αυτές οι λεπτομέρειες εκτελούνται αξιοσημείωτα από τον καλλιτέχνη και μαρτυρούν την υψηλότερη ικανότητά του. Κάποιοι, ωστόσο, προσπαθούν να αντισταθούν. Έτσι ένας ψηλός άνθρωπος προσπαθεί να αντισταθεί στον Θάνατο, αλλά μάταια. Βλέπουμε μερικούς εραστές που κάνουν μουσική και δεν γνωρίζουν καθόλου τι θα συμβεί την επόμενη στιγμή.

Λίγα λόγια για το νόημα του έργου

Στον θρίαμβο του θανάτου ο Μπρέγκελ, διατηρεί ακόμα το σατυρικό και αλληγορικό χαρακτήρα της τέχνης των παλαιότερων και πολλών από τους συγχρόνους του στον ευρωπαϊκό βορρά. Τα χαρακτηριστικά όμως στοιχεία του ύστερου έργου του είναι όλα ήδη παρόντα. Η πανοραμική θέαση των διαδραματιζομένων, στην οποία υποτάσσει τη χρήση της αναγεννησιακής προοπτικής και την οικοδόμηση της σύνθεσής του. Το βλέμμα του θεατή καλείται εποπτικά να διατρέξει ένα αρχετυπικό τοπίο ζόφου και καταστροφής με οικεία στοιχεία της φλαμανδικής υπαίθρου και των συγκαιρινών του ζωγράφου ιστορικών γεγονότων. Όλα εξελίσσονται σαν μία κινηματογραφική σεκάνς χωρίς ένα εμφανές κέντρο δράσης. Αντίθετα αναπτύσσονται σαν ιστός αράχνης, σαν ένα πυκνό δίκτυο συμβάντων που το καθένα ζητά την προσοχή στις λεπτομέρειές του, ενώ συνεχώς το βλέμμα παρασύρεται εξίσου από το σύνολο. Μεγάλος πλούτος γήινων και κιτρινωπών αποχρώσεων συνομιλεί με φλογερά κόκκινα και λαμπερά γαλάζια και κίτρινα στα ρούχα των ανθρώπων που δέχονται τη βίαιη, σαδιστική επίθεση του στρατού των σκελετών. Μια αιφνίδια, μεταφυσική λεηλασία της καθημερινότητας των ανθρώπων λαμβάνει χώρα μπροστά στα μάτια μας.

Όλες οι κοινωνικές αντιθέσεις εξαφανίζονται μπροστά στον τρόμο της θανατερής εισβολής. Βασιλιάδες και ζητιάνοι έχουν το ίδιο τέλος. Οι φωτιές πίσω από τα βουνά, το γκρίζο της θάλασσας και του ουρανού, τα πυρπολημένα πλοία και τα ναυάγια δίνουν οικουμενικές διαστάσεις στην καταστροφή.

Υπάρχει όμως και μια δεύτερη διάσταση. Ακριβώς επειδή ο ζωγράφος, με την τέχνη του, δεν έμεινε αμέτοχος στις εντάσεις του καιρού του. Ο τόπος του, οι ενωμένες ακόμη τότε Κάτω Χώρες, αποτελούσε τον 16ο αιώνα τμήμα της ισπανικής αυτοκρατορίας. Τα συμφέροντα του θρόνου και η καθολική πίστη ήταν τα ενοποιητικά στοιχεία της πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Η οικονομική ανάπτυξη των φλαμανδικών και ολλανδικών πόλεων -μεγάλη εμπορική δραστηριότητα μέσω θαλάσσης με όλο τον τότε γνωστό κόσμο και μέσω ποτάμιων δρόμων με την ηπειρωτική ενδοχώρα, εκτεταμένη αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή- ενέτεινε τις αποσχιστικές τάσεις. Η Ισπανία αντέδρασε δημιουργώντας μια νέα τάξη ντόπιων ευγενών αποδίδοντας τίτλους και αξιώματα σε επιφανείς οικονομικούς παράγοντες. Εξασφάλισε έτσι τη συνέχιση της κυριαρχίας της.

Όμως οι αντιθέσεις δεν άργησαν να αποκτήσουν θρησκευτική έκφραση. Οι προτεστάντες ζητούσαν ελευθερία στην εκδήλωση της πίστης τους και οι Ισπανοί καθολικοί επέβαλαν βίαιο προσηλυτισμό. Η βασιλική και εκκλησιαστική εξουσία ασκούσε το  απόλυτο δικαίωμά της πάνω στη ζωή και το θάνατο των υπηκόων της, δικαίωμα όμως που απονομιμοποιούσε η άρση της πίστης τους στο πρόσωπό της. Ακόμα και μέλη της ευνοημένης νεοαριστοκρατίας απέσυραν την εμπιστοσύνη τους. Στις πρακτικές της κατοχής συμπεριλαμβάνονταν ανακρίσεις από την ιερά εξέταση, βασανιστήρια, καταδίκες στην πυρά. Οι απείθαρχοι συχνά δένονταν και αφήνονταν να ξεψυχήσουν αβοήθητοι στους τροχούς πάνω σε ξύλινους πασσάλους, σαν αυτούς που βλέπουμε διάσπαρτους στον πίνακα του Μπρέγκελ.

Ο πίνακας είναι μια αλληγορία μέσα στην αλληγορία. Στον στρατό των σκελετών συνυπάρχουν τα στοιχεία του μακάβριου χορού και οι πρακτικές του ισπανικού στρατού, το πεδίο θανάτου είναι και πεδίο μάχης. Οι συμβολικές μορφές των λαϊκών μύθων πλήττονται το ίδιο με τους ζωγραφισμένους εκπροσώπους των κοινωνικών τάξεων και της τοπικής αρχής. Η πανούκλα ως θεϊκή τιμωρία επί δικαίων και αδίκων  για την ανθρώπινη ύβρη και αμαρτία και η «πανούκλα» της αδικίας της ισπανικής κατοχής σε αυτό το τοπίο Αποκάλυψης.

Η στροφή αυτή προς τον θάνατο στον ύστερο μεσαίωνα αποτελεί ταυτόχρονα σημάδι μιας σταδιακής εκκοσμίκευσης, αφού ο αναστοχασμός εστιάζει πλέον στον θάνατο και όχι κατά κύριο λόγο στη μετά θάνατον ζωή,

Πηγές:

Από το άρθρο του Jerry Saltz, “Revisiting a 16th-Century Masterpiece of Mass Death From Self-Isolation in 2020” που δημοσιεύτηκε στο New York.

https://www.lifo.gr/culture/eikastika/mesa-s-ayton-ton-pinaka-toy-mpregkel-den-niotho-pia-kanena-fobo

https://gr.painting-planet.com/%CE%BF-%CE%B8%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B8%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%84%CE%BF%CF%85-peter-bruegel/

https://el.uobjournal.com/2340-description-of-peter-brueghels-painting-the-triumph-o.html

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *