Αντί προλόγου
Φέτος με αφορμή την συμπλήρωση 100 χρόνων από την Μικρασιατική καταστροφή η σελίδα μας ετοίμασε για κάθε μέρα του Σεπτεμβρίου ένα λογοτεχνικό αφιέρωμα στο γεγονός αυτό. Η πρώτη κινηματογραφική μας πρόταση δεν θα μπορούσε να είναι άλλη από το “1922” του Νίκου Κούνδουρου: σκληρό, αληθινό, ωμό, κυριολεκτικό, ένα μάθημα ιστορίας και μνήμης με δική του συγκλονιστικό παρασκήνιο.
Η πλοκή
Το «1922» αφηγείται τις δραματικές συνέπειες της Μικρασιατικής Καταστροφής με έναν τρόπο ωμό και σκληρό, όπως εξάλλου είναι η μοίρα των ηττημένων σε κάθε πόλεμο. Πρόκειται για τις ιστορίες τριών κεντρικών χαρακτήρων που δεν κατόρθωσαν να επιβιβασθούν στα πλοία για την Ελλάδα, αλλά σύρθηκαν στις άγονες πεδιάδες της Ανατολίας, για να υποκύψουν στην πείνα, τη δίψα και το μαχαίρι ενός νικητή αδίστακτου και αιμοδιψή. Η γυναίκα ενός εμπόρου, μια δασκάλα και ένας δεκαεφτάχρονος προσπαθούν να επιβιώσουν ακολουθώντας την φάλαγγα των αιχμαλώτων στα βάθη της Μικράς Ασίας. Η δασκάλα θα δολοφονηθεί από έναν Τούρκο, η γυναίκα του εμπόρου θα χάσει τα λογικά της και μόνο ο νεαρός θα καταφέρει να σωθεί.
Η δράση και η δομή του έργου είναι συγκλονιστική. Εκπληκτική σκηνοθεσία, με όραμα και φωτισμένες στιγμές. Οι χαρακτήρες είναι άνθρωποι σαν όλους εμάς. με ατέλειες, με γωνίες, με προβλήματα. Με μια δομή απλή, με αντικειμενικότητα και μια εμμονή στους συμβολισμούς αποτέλεσε αδιαμφισβήτητα μια κατακραυγή, μια φωνή απελπισίας, απέναντι στην Κωνσταντινική αμέλεια και το θάνατο του πιο ουτοπικού ονείρου για τον ελληνισμό. Προβάλλονται όλες οι πλευρές: των αδικημένων ντόπιων, των “ιμπεριαλιστών” Ελλήνων, των Τούρκων, των Αρμενίων σε μια σκηνοθεσία ρεαλιστική που θέλει να δώσει στον θεατή ένα τέλος κυριολεκτικό, αληθινό.
Η έμπνευση
Η μητέρα του σκηνοθέτη φιλοξενούσε στο σπίτι δύο προσφυγοπούλες, από τις οποίες απέσπασε πληροφορίες για την ζωή τους, τον τρόπο που ζούσαν. Έτσι, καλλιεργήθηκε, όπως ο ίδιος αφηγείται, μέσα του το ενδιαφέρον για το δράμα του ελληνικού λαού. Και σιγά-σιγά μελετώντας αποφάσισε να κάνει την ταινία. Έψαξε τα ελληνομικρασιατικά αρχεία. Υπήρχαν δύο ογκώδη βιβλία με θέμα τις μαρτυρίες των προσφύγων. Και αυτά είχαν απαγορευτεί να κυκλοφορήσουν. Και για εκείνον η απαγόρευση γέννησε μέσα ένα είδος αντίστασης. Όταν ότι αφορούσε ένα οδυνηρό θέμα ενός λαού απαγορεύεται να κυκλοφορήσει, απαγορεύεται να λεχθεί, ξύπνησε μέσα του ένας θυμός. Και επειδή όλες του οι ταινίες, σύμφωνα με τον ίδιο, είναι δημιουργήματα θυμού, είπε«θα το κάνω ταινία». Και πράγματι έκανε το «1922».
Το έργο βασίσθηκε κατ’ αρχήν στο οδοιπορικό του Ηλία Βενέζη, το «Νούμερο 31328». Εκεί παρατήρησε ότι ο Βενέζης μέσα στον καημό του και το λυρικό του μεράκι είχε μια τρυφερότητα και καλά έκανε, στον τρόπο που περιέγραφε την φρίκη. Αλλά τέτοια φρίκη και τρυφερότητα δεν πήγαινε και τόσο καλά. Εξαφάνισε την τρυφερότητα από το βιβλίο και κράτησα την φρίκη, προσδίδοντάς της κάποια στοιχεία ηρωισμού που απουσιάζουν από το βιβλίο. Δεν έμεινε στο δίπολο καλός και κακός, αλλά νικητής και ηττημένος.
Η απαγόρευση
Επί κυβερνήσεως Κωνσταντίνου Καραμανλή, απαγορεύτηκε η προβολή της, επειδή το Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας διαμαρτυρήθηκε αναφέροντας ότι τέτοιες ταινίες επηρεάζουν αρνητικά τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Βέβαια, ο Κούνδουρος κατόρθωσε να πάρει αντίγραφο του έργου, το οποίο προβλήθηκε στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, το 1978, λαμβάνοντας 9 βραβεία, μεταξύ των οποίων: καλύτερης ταινίας, σκηνοθεσίας, φωτογραφίας (Νίκος Κακαβουδάκης), Α’ Ανδρικού (Βασίλης Λάγγος) και Α’ Γυναικείου ρόλου (Ελεωνόρα Σταθοπούλου). Η ταινία είχε την ίδια τύχη και με τις κυβερνήσεις Ανδρέα Παπανδρέου. Χάριν παραδείγματος, η θλιβερή ιστορία της λαθραίας κόπιας που στάλθηκε το 1982 στο Διεθνές Φεστιβάλ Βουδαπέστης. Μισή ώρα πριν από την προβολή της, κατέφθασε από το Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας εντολή προς τον Έλληνα πρέσβη να εμποδίσει την προβολή της ταινίας. Ο Έλληνας πρέσβης ζήτησε με τη σειρά του από το Ουγγρικό Υπουργείο Εξωτερικών να εμποδίσει την προβολή της ταινίας. Πράγμα που έγινε! Λίγο αργότερα, με παρέμβαση του Μικρασιάτη, τότε υπουργού, Γιάννη Καψή, έλαβε τέλος η ομηρία της ταινίας και το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου την παρέδωσε στον Νίκο Κούνδουρο. Ας σημειωθεί ότι με κοινή συμφωνία του σκηνοθέτη με το Υπουργείο, η ταινία δεν θα έπρεπε να παιχτεί ποτέ − και ούτε έχει παιχτεί μέχρι σήμερα − στην ελληνική Θράκη.
Αντί επιλόγου
Το 1922 υπήρξε μια ταινία που όχι μόνο κατέγραψε τη βαρβαρότητα των Νεοτούρκων, αλλά ανέδειξε και την Ελλαδική νοοτροπία των Νεοελλήνων να συγκαλύπτουν για λόγους σκοπιμότητας τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικρασίας. Με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από το τραγικό αυτό γεγονός, αξίζει να επανέλθουμε σε αυτή ή να την παρακολουθήσουμε ξανά σαν να διαβάζουμε το πόνημα του Βενέζη.
