Ο κινηματογράφος αποτελεί μια σύγχρονη και βασική ιστορική πηγή, είτε πρόκειται για ντοκιμαντέρείτε για ταινίες μυθοπλασίας, καθώς έμμεσα δίνει πληροφορίες που σχετίζονται με το ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο. Το διεθνές κινηματογραφικό υλικό είναι πλούσιο σε ταινίες με ιστορικό περιεχόμενο. Οι ιστορικές αυτές ταινίες ανασύρουν τη μνήμη και ο θεατής καλείται να κάνει μια ‘φιλμική ανάγνωση της ιστορίας’, κατά τον θεωριστή Marc Ferrο. Οφείλει, βέβαια, να σκέφτεται κριτικά και να αντιλαμβάνεται ότι η κάθε ταινία αποτελεί προϊόν της υπάρχουσας κυρίαρχης ιδεολογίας και κοινωνικής πραγματικότητας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι παράλληλα δεν είναι και ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα.
Η Μικρασιατική εκστρατεία, η καταστροφή, η έξοδος των Ελλήνων από τις πατρογονικές τους εστίες και η προσφυγιά, αποτελούν μια από τις πλέον δραματικές σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ο ελληνικός κινηματογράφος επιχείρησε να καταγράψει ιστορικές στιγμές-ορόσημα όπως η Μικρασιατική Καταστροφή και η διασπορά, ως συνέπειά της. Αυτά τα 100 χρόνια φωτογράφοι και κινηματογραφιστές, Έλληνες και ξένοι, κατέγραψαν, ο καθένας από τη δική του σκοπιά, τα ιστορικά συμβάντα, τα οποία προβλήθηκαν στις κινηματογραφικές αίθουσες. Βέβαια, ασχολήθηκαν όχι τόσο με τα γεγονότα της Μικρασιατικής καταστροφής αυτά καθ’αυτά -κάτι που θα ήταν πολύ δύσκολο και οικονομικά και τεχνικά – όσο με τους πρόσφυγες και τις συνήθειες τους, και συχνά με τις εσωτερικεύμενες μνήμες της τραγωδίας και του διωγμού, εστιάζοντας στον πόνο μίας ολόκληρης γενιάς που αποτελεί πλέον εθνική κληρονομιά.
Οι παρακάτω ταινίες μυθοπλασίας που θα σας παρουσιάσουμε, αν και είναι εξαιρετικά λίγες σε σχέση με τον συνολικό όγκο Ιστορίας, αντιστοιχούν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους παραγωγής και σε διαφορετικά αισθητικά και ιδεολογικά δεδομένα, που συνάδουν με καθοριστικές ιστορικές εξελίξεις στον πολιτικό βίο της χώρας και αντανακλούν τη δομή της ελληνικής κοινωνίας και στο πως επεξεργάστηκε το διαγενεακό τραύμα του ξεριζωμού.
1. Η προσφυγοπούλα (1938)
Μία όμορφη προσφυγοπούλα, η Σοφία που είχε χάσει την οικογένεια της στην Καταστροφή παντρεύεται τον Λουκά, έναν μεγαλοκτηματία στη Θεσσαλία, αλλά η Ρίτα, μία προκλητική Αθηναία, τον ξεμυαλίζει και τους διαλύει την οικογένεια. Η Σοφία με την κόρη της καταφεύγουν στην Αθήνα και επειδή είναι προικισμένη από τη φύση με μια γλυκιά φωνή, πιάνει δουλειά σε κάποιο νυχτερινό κέντρο για να κερδίζει λίγα χρήματα και σιγά σιγά γίνεται μεγάλο αστέρι του τραγουδιού. Ο Λουκάς πιάνει την Ρίτα στο κρεβάτι με τον εραστή της, τους πυροβολεί, και έπειτα επιστρέφει στην Σοφία και στην ήσυχη οικογενειακή ζωή. Γυρισμένη στα σύγχρονα για την εποχή στούντιο του Καΐρου, η «Προσφυγοπούλα» αποτελεί την μοναδική από τις ταινίες της αιγυπτιακής περιόδου του ελληνικού κινηματογράφου που διασώζεται. Είναι, επίσης, το κινηματογραφικό της ντεμπούτο της Σοφία Βέμπο, που ήδη ήταν εξαιρετικά δημοφιλής μεταξύ των Ελλήνων, δύο χρόνια πριν γίνει η τραγουδίστρια του έθνους και η φωνή της αντίστασης. Τα εσωτερικά γυρίσματα πραγματοποιήθηκαν στην Αίγυπτο, αλλά υπάρχουν και σκηνές γυρισμένες στην Αθήνα του 1938, αλλά και στον Θεσσαλικό κάμπο (Τέμπη, Μετέωρα, Λάρισα).
2. Διωγμός (1964)
Μια δραματική ταινία με τη Βούλα Ζουμπουλάκη που έδωσε ρεσιτάλ στο βασικό ρόλο που μεταφέρει την μικρασιατική ‘μυθολογία’ για μια μάνα από την Μικρασία που ψάχνει το χαμένο της παιδί. Μία νεαρή γυναίκα χάνει τον γιο της, όταν στην διάρκεια της μικρασιατικής καταστροφής, αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι της και να διαφύγει σε ελληνικά εδάφη. Είκοσι χρόνια μετά, κατά την διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, στην προσπάθεια της να σώσει έναν Άγγλο αντιστασιακό από τους Ναζί, γυρνάει με μία βάρκα πίσω στην Τουρκία. Συλλαμβάνεται όμως από τους Τούρκους, που την κλείνουν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εκεί θα συναντήσει τον γιο της που θεωρούσε χαμένο από τον διωγμό. Η γνώση ότι ο ίδιος της ο γιος που έψαχνε όλα αυτά τα χρόνια είναι ένας από τους πιο σκληρούς Τούρκους Αξιωματικούς και διοικητής του στρατοπέδουν την συνταράσσει αλλά, παρ’όλα αυτά, προσπαθεί να τον προσεγγίσει. Το φινάλε είναι τραγικό, αλλά η αντιμετώπιση του θέματος είναι αντάξια της τραγωδίας ενός ολόκληρου λαού.
3. Ξεριζωμένη Γενιά (1968) και Η Οδύσσεια Ενός Ξεριζωμένου (1969) του Απόστολου Τεγόπουλου
Δύο ταινίες που είχαν μεγάλη επιτυχία εκείνη την εποχή με πρωταγωνιστή τον Νίκο Ξανθόπουλο. Στην “Ξεριζωμένη Γενιά” ένα προσφυγόπουλο ο Βασίλης μετά τον ξεριζωμό, θα βρεθεί μόνος στην Αθήνα και θα μεγαλώσει με τον μπαρμπα-Μάνθο που θα του μάθει μπουζούκι. Αργότερα, θα πιάσει δουλειά σε μία ταβέρνα και θα αρχίσει να αναζητά τη μητέρα και την αδερφή του που είχε χάσει στη Μικρασιατική Καταστροφή. Μετά από τον πόλεμο του ’40, γίνεται μεγάλος τραγουδιστής, αλλά δεν σταματάει να ψάχνει για την χαμένη οικογένεια του, κάτι που το κατορθώνει μετά από πολλές περιπέτειες.
Στην “Οδύσσεια Ενός Ξεριζωμένου”, το σίκουελ, ο Βασίλης που πλέον συντηρεί τη μητέρα του, Φανή, και την αδελφή του, Άννα, προσπαθεί να βρει και φέρει πίσω στην οικογένειά του τον πατέρα του, που χάθηκε στην καταστροφή της Σμύρνης. Μαθαίνει τελικά ότι ο πατέρας του δεν πέθανε αλλά συνελήφθη από τους Τούρκους μετά την καταστροφή της Σμύρνης και έτσι ξεκινά για ένα ταξίδι στα βάθη της Ανατολίας για να βρει τον χαμένο του πατέρα. Τελικά ανακαλύπτει έναν άντρα, τον οποίο οι Τούρκοι φωνάζουν “Γκιαούρ Ντοκτόρ” και ο οποίος μοιάζει εκπληκτικά στον πατέρα του. Ο Βασίλης θα κάνει τα πάντα για να τον φέρει πίσω στην Ελλάδα.
Δύο άκρως μελοδραματικές ταινίες που αντικατοπτρίζουν το κινηματογραφικό ύφος της εποχής, που ακολουθούσε τα πρότυπα των ανάλογων ταινιών του Bollywood. Διανθισμένες με δεκάδες τραγούδια που άγγιξαν τους πρόσφυγες πρώτης γενιάς που ζούσαν ακόμα τότε, καθώς μιλούσαν για τραγικές εμπειρίες που είχαν ζήσει, για τον πόνο, τις επιθυμίες και τις ελπίδες τους. Ο Ξανθόπουλος με μία «ζεστή» ερμηνεία θεωρήθηκε εκτός από το παιδί του λαού αλλα και σαν το εθνικό προσφυγόπουλο της Ελλάδας, καθώς και ο ίδιος ήταν Μικρασιατικής καταγωγής.
4. 1922 του Νίκου Κούνδουρου (1978)
Η τραγική και μαρτυρική πορεία μιας μεγάλης ομάδας Μικρασιατών που δεν καταφέρνουν να διαφύγουν στην Ελλάδα, αλλά οδηγούνται από τους Τούρκους σε στρατόπεδα συγκέντρωσης κάτω από πολύ βάρβαρες συνθήκες. Βασισμένο στο βιβλίο του Ηλία Βενέζη «Το Νούμερο 31328» και αποτέλει μία από τις καλύτερες ταινίες του Νίκου Κουνδούρου με την Μπέτυ Βαλάση και την Αντιγόνη Αμανίτου να κυριαρχούν ερμηνευτικά, αλλά και την Τουρκία να δημιουργεί διπλωματικό επεισόδιο και να ζητά να απαγορευτεί η προβολή της ταινίας. Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα για την “απαγορευμένη ταινία” στο αφιέρωμα μας: https://dromospoihshs.gr/2022/09/02/1922_nikoskoundouros/
5. Η Ρόζα της Σμύρνης (2016)
Περνώντας σε πιο σύγχρονους καιρούς, Η Ρόζα της Σμύρνης σε σκηοθεσία του Γιώργου Κορδέλλα και σενάριο της Χριστίνας Λαζαρίδη είναι η επόμενη ταινία αφιερωμένη στα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η πλοκή είναι βασισμένη στο βιβλίο “Ισμαήλ και Ρόζα” του Γιάννη Γιαννέλλη-Θεοδοσιάδη. Στην Αθήνα του 1987 ο Δημήτρης ετοιμάζει μια έκθεση πάνω στην καθημερινή ζωή των Ελλήνων της Σμύρνης και, ψάχνοντας, ανακαλύπτει σε ένα τούρκικο παλιατζίδικο ένα ματωμένο νυφικό. Αναζητώντας την ιστορία του, καταλήγει στη Ρόζα, μια γηραιά κυρία, την Ρόζα, που ζει με την εγγονή της και δεν θέλει να μοιραστεί με κανέναν το παρελθόν της. Θα έρθει, λοιπόν, άθελά του, αντιμέτωπος με το επτασφράγιστο μυστικό που κρατά η Ρόζα καλά κρυμμένο στις μνήμες της και θα προσπαθήσει να το φέρει στην επιφάνεια. Μία από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες της τελευταίας δεκαετίας στην Ελλάδα, η Ρόζα της Σμύρνης ξυπνάει την εθνική μνήμη του ξεριζωμού που εδώ και γενιές ο ‘Ελληνας εισπράττει ως κληρονομιά και μιλάει ανοιχτά για την αποτυχία της Μεγάλης Ιδέα και για το τραγικό παρελθόν, κοιτάζοντας στο παρόν αλλά και στο μέλλον.
6. Οι Αναμνήσεις μιας Κούκλας (2020)
”Οι αναμνήσεις μιας κούκλας” είναι μία εξαιρετική ταινία μικρού μήκους (19 λεπτών) σε σενάριο και σκηνοθεσία του Έλληνα σκηνοθέτη, Μιχάλη Χαραλαμπίδη, με θέμα την Γενοκτονία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. H ιστορία ακολουθεί ένα μικρό κορίτσι και την οικογένεια της λίγο πριν ξεσπάσει η Μικρασιατική καταστροφή. Η μικρή Μυρτώ, χάνει τους δικούς της ανθρώπους και μετέπειτα την παιδικότητα της, αποκτώντας τον ρόλο της καινούργιας ”μαμάς” μέσα σε ένα βράδυ, κλεισμένη σε ένα υπόγειο με τα δύο μικρότερα της αδέρφια, προστατευόμενοι από τον κίνδυνο του ”πάνω ορόφου” που για τα τρία παιδιά είναι οι σπαραχτικοί ήχοι σφαγής χωρίς εικόνα. Η ταινία αποτελεί μια μεγάλη συμπαραγωγή με την αυστραλιανή εταιρεία Medea Films και τις ελληνικές HeArt Attack Films και NewTech Productions.
Τι φιλοδοξεί να αποτυπώσει και να μεταφέρει η ταινία;
«Το βίαιο μεγάλωμα των παιδιών που ζούνε έναν πόλεμο ή ακόμα χειρότερα μια γενοκτονία. Αυτή είναι η καρδιά της ιστορίας. Το πως μια νεαρή κοπέλα αναγκάζεται να αναλάβει τον ρόλο της μητέρας της προκειμένου να σώσει τα μικρότερα αδέρφια της. Δεν αναλαμβάνει μόνο περισσότερες ευθύνες, αλλά θυσιάζει και την παιδικότητά της στην πορεία, έτσι ώστε να μην αναγκαστούν και τα αδέρφια να θυσιάσουν τη δικιά τους.»
7. Σμύρνη μου Αγαπημένη (2021)
Από μια τεράστια θεατρική επιτυχία αυτού του έργου της Μιμής Ντενίση, στην πρώτη προσπάθεια που έγινε για ταινία μυθοπλασίας πάνω στην καταστροφή της Σμύρνης. Η πιο πρόσφατη και πλέον πιο γνωστή ταινία που επιδιώκει να κοιτάξει κατάματα τον θεατή και να του παρουσιάσει μία από τις σκοτεινότερες σελίδες της ελληνικής ιστορίας με ρεαλισμό και σεβασμό, παρουσιάζοντας το νοσταλγικό μεγαλείο της χαμένης ελληνικής Σμύρνη αλλά και την μεγάλη τραγωδία της Καταστροφής. Σε σκηνοθεσία Γρηγόρη Καραντινάκη και σενάριο Μιμής Ντενίση, η ταινία ακολουθεί μια Ελληνίδα της υψηλής κοινωνίας στη Σμύρνη των αρχών του 20ού αιώνα που εξιστορεί τα γεγονότα της ζωής της εύπορης οικογένειας Μπαλτατζή στην κοσμοπολίτικη ιωνική πόλη (1916-1922). Στην ταινία πρωταγωνιστούν οι Μιμή Ντενίση, Λεωνίδας Κακούρης, Μπουράκ Χακί, Κρατερός Κατσούλης, Κατερίνα Γερονικολού, Γιάννης Βογιατζής, κ.α.
Η πειστική αναπαράσταση της Σμύρνης και η ανάδειξη του κοσμοπολίτικου χαρακτήρα της «συναρπαστικής πόλης» είναι το μεγάλο ατού της ταινίας που ξεπερνά τις αγκυλώσεις του εγχώριου θεάματος. Η μεγαλύτερη και ακριβότερη παραγωγή στην ιστορία του ελληνικού κινηματογράφου, με τον προϋπολογισμός να ξεπερνάει τα 4 εκατομμύρια ευρώ δεν φοβάται να αναμετρηθεί με την πρόκληση της Ιστορίας και πνίγει την ψευδαίσθηση της αιώνιας ευημερίας σε μια αιματηρή σφαγή, σαν εφιαλτική προειδοποίηση της Ιστορίας για όσους τη μεταχειρίζονται σαν περαστική φάση ή σαν κουβέντα καφενείου και ταυτόχρονα μας υπενθυμίζει πως η νεότερη ιστορία μας είναι βαθιά σημαδεμένη από βίαιες μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών. Ένα φιλμ νοσταλγικό στη δραματουργική του απόδοση, προσεχτικά χτισμένο γύρω από τον πολιτικό σχολιασμό του και χωρίς να χάνει ποτέ το στόχο του που είναι η παρουσίαση ενός απαράμιλλου θεάματος, και παρά τις αδυναμίες του, δείχνει τον δρόμο για τις κινηματογραφικές μεταφορές μεγάλων γεγονότων της Ελληνικής Ιστορίας.
Πηγές:
https://parallaximag.gr/mia-tenia-gia-tin-mikrasiatiki-katastrofi-made-skg-9197
http://protestainies.blogspot.com/2016/02/blog-post_5.html
https://www.karagiannis-karatzopoulos.com/tainies/koinoniki/item/90-diogmos
https://www.athinorama.gr/cinema/cinema-reviews/2518519/i_roza_tis_smurnis/
https://flix.gr/cinema/roza-smirnis-review.html
https://www.athensvoice.gr/politismos/kinimatografos/740085/kritiki-tainias-smyrni-moy-agapimeni/
https://www.athinorama.gr/cinema/cinema-reviews/3000305/smurni-mou-agapimeni/
