Μικρασία, Αύγουστος 1922. Η ήττα των δυνάμεων του Ελληνικού Στρατού και η απομάκρυνση του από τα μικρασιατικά εδάφη έχει αφήσει ελεύθερο το πεδίο δράσεως στους Νεότουρκους, που προελαύνουν λεηλατώντας, βιάζοντας, καίγοντας και δολοφονώντας. Οι Έλληνες όλης της Μικράς Ασίας, αναζητούν τρόπο διαφυγής στο λιμάνι της Σμύρνης.
Το ημερολόγιο δείχνει 19 Αυγούστου 1922, όταν ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, ένας φωτισμένος ιεράρχης, απευθύνει τα τελευταία λόγια του προς τους Σμυρνιούς, στον κατάμεστο ναό της Αγίας Φωτεινής:
«Αδελφοί μου, η ώρα είναι δεινή, αλλά και ο Θεός είναι μεγάλος. Έχετε πίστιν εις Αυτόν. Δοκιμαζόμεθα, αλλά ας μην ολιγοπιστώμεν…»
Το παρακάτω άρθρο είναι αφιερωμένο σε έναν φωτισμένο ιεράρχη, που η μνήμη του τιμάται σήμερα, τον Χρυσόστομο Καλαφάτη, Μητροπολίτη Σμύρνης.
Τα πρώτα χρόνια
Ο Χρυσόστομος Σμύρνης, γεννήθηκε στήν Τριγλία της Προποντίδος τό 1867. Γονείς του Χρυσοστόμου ήταν ο Νικόλαος Καλαφάτης και η Καλλιόπη Λεμωνίδου.Το ζεύγος απέκτησε 8 παιδιά, 4 αγόρια και 4 κορίτσια.
Το 1884 πήγε στή Χάλκη για να φοιτήσει στήν Θεολογική Σχολή όπου έλαβε τα φώτα του ελληνικού πνεύματος, για το οποίο έλεγε:
«το ελληνικόν πνεύμα ελαξεύθη εις το μάρμαρον, εσμιλεύθη εις τους θριγκούς των ναών, εχαράχθη εις τον πάπυρον, έλαμψεν εις τας δέλτους της Ιστορίας, εκράτησε τας επάλξεις του πολιτισμού, περιεσώθη διά της παραδόσεως και κρύπτεται ακόμη εις τα σπλάγχνα της γης αναμένον την σκαπάνην του αρχαιολόγου.»
Το έργο
Στις 11 Μαρτίου 1911 εξελέγη Μητροπολίτης Σμύρνης. Στην Μητρόπολη Σμύρνης συνέχισε τό κοινωνικό του έργο, που είχε ξεκινήσει ως Μητροπολίτης Δράμας, κτίζοντας γηροκομεία, εκκλησίες, βιβλιοθήκες, πολιτιστικές αίθουσες θεάτρου και μουσικής, γυμναστήρια.
Συνέχισε όμως και τους εθνικούς του αγώνες, καθώς μετά τους πρώτους διωγμούς του 1914, ναύλωσε καράβια για να μεταφέρει τούς πρόσφυγες στα νησιά καί έγραψε επιστολές στους πρόξενους των Μεγάλων Δυνάμεων και τους αρχηγούς των άλλων χριστιανικών Εκκλησιών, ώστε να ξεσηκώσει το χριστιανικό κόσμο κατά της τουρκικής θηριωδίας.
Ακόμη, το 1919, ο Χρυσόστομος συνεπικουρούσε τόν στρατό μας με όσα μέσα διέθετε, ενώ δεν σταματούσε, καθόλη την διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας:
«Τόπος συγκεντρώσεως των εκλεκτών του Θεού δέν πρέπει νά ειναι ένα βασιλικό ανάκτορον, αλλά μία εκκλησία. Καμμία όμως άλλη εκκλησία δέν είναι ενδεδειγμένη ή η αρχαιοτάτη καί ιερωτάτη της όλης υφηλίου, ο ναός της του Θεού Σοφίας, του ιδρυμένου εις τήν Βασιλίδα των πόλεων καί ο οποίος κατά τήν στοιχειώδη απαίτησην πρέπει νά αποδοθή εις τάς χείρας της κατά τήν Ανατολήν χριστιανοσύνης.
Πριν το τέλος
Στις 25 Αυγούστου η στρατιωτική εκκένωση έχει ολοκληρωθεί και οι πρόσφυγες καταβάλλουν αγωνιώδεις προσπάθειες να επιβιβαστούν σε πλοία. Ο Γεώργιος Χατζανέστης, αντιστράτηγος και διοικητής της Στρατιάς της Μικράς Ασίας, που έχει δηλώσει πριν από τρεις μόλις ημέρες σε εφημερίδα της Σμύρνης ότι οι Τούρκοι δε θα μπορέσουν να εισέλθουν στην πρωτεύουσα της Ιωνίας ούτε ύστερα από δέκα μήνες, μεταφέρει το αρχηγείο του σε πλοίο.
Την ίδια ημέρα ο Χρυσόστομος, που συνεχίζει τις άοκνες προσπάθειές του για τη διάσωση του μικρασιατικού ελληνισμού, επισκέπτεται τον αμερικανό πρεσβευτή Χόρτον και συντάσσει την τελευταία επιστολή του, που έχει ως αποδέκτη τον Ελευθέριο Βενιζέλο:
«Επέστη η μεγάλη στιγμή της μεγάλης εκ μέρους Σας χειρονομίας. Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος, αλλά και σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην, από του οποίου καμία πλέον δύναμις δεν θα δυνηθή να το αναβιβάση και το σώση.
[…] Έκρινα δε προ παντός απαραίτητον εκ των φλογών της καταστροφής εν αις οδυνάται ο Μικρασιατικός Ελληνισμός, και ζήτημα είναι εάν όταν το παρόν μου γράμμα αναγιγνώσκηται υπό της υμετέρας εξοχότητος αν ημείς υπάρχομεν πλέον εν τη ζωή, ν’ απευθύνω την υστάτην ταύτην έκκλησιν προς την φιλογενή και μεγάλην ψυχήν Σου και να Σας είπω μόνον δύο λέξεις.
Εάν διά να σώσητε την Ελλάδα εκρίνατε καθήκον Σας να προβήτε εις το επαναστατικόν κίνημα της Θεσ/νίκης, μη διστάσητε τώρα να προβήτε εις εκατόν τοιαύτα κινήματα, ίνα σώσητε τώρα ολόκληρον τον απανταχού γης και ιδία τον Μικρασιατικόν και Θρακικόν Ελληνισμόν, ο οποίος τόσην θρησκευτικήν λατρείαν τρέφει προς Υμάς.
[…] Και νυν, φίλτατε αδελφέ, Σε μόνον θεωρούμεν τον από μηχανής Θεόν, Σε βράχον, Σε ελπίδα, Σε σωτήρα και Μεσσίαν μας.
Περίζωσαι την ρομφαίαν του λόγου Σου και κατευοδού προς ημάς και κόψον τον άλυτον διά την διπλωματίαν μέχρι σήμερον γόρδιον δεσμόν του Ανατολικού ζητήματος.
Πίπτων επί του τραχήλου Υμών περιλούω Υμάς δι’ απείρων φιλημάτων σεβασμού και αγάπης.
Εν Σμύρνη τη 25η Αυγούστου 1922
Φίλος πρόθυμος και ισάδελφος
ο Σμύρνης Χρυσόστομος»
Το μαρτυρικό τέλος
Στις 27 Αυγούστου, ημέρα Σάββατο, αρχίζουν οι επιθέσεις των Τούρκων εναντίον μεμονωμένων ατόμων, ενώ εισέρχεται στην πόλη ένα έφιππο απόσπασμα, οι πρώτοι τσέτες.Το βράδυ φθάνει στην πόλη και αναλαμβάνει τη διοίκησή της ο Νουρεντίν πασάς, ορκισμένος εχθρός του Χρυσοστόμου και απηνής διώκτης του ελληνισμού.Ο Χρυσόστομος, μολονότι έχει όλες αυτές τις ημέρες τη δυνατότητα ασφαλούς διαφυγής από την πόλη με τη βοήθεια των Μεγάλων Δυνάμεων, αρνείται πεισματικά να εγκαταλείψει το ποίμνιό του.
Ο Νουρεντίν τον συλλαμβάνει μαζί με δύο δημογέροντες στη μητρόπολη και τον οδηγεί στο φρουραρχείο. Το μήνυμα του Χρυσοστόμου προς τον αδελφό του εκείνες τις κρίσιμες ώρες είναι το εξής: «Αγαπητέ αδελφέ, μας κράτησαν απόψε εμέ ως πρόεδρον της Μικρασιατικής Αμύνης, τους άλλους ως μέλη. Μην ανησυχείτε». Δυστυχώς, ο μητροπολίτης Σμύρνης οδηγείται λίγο αργότερα στο θάνατο υπό φρικιαστικές συνθήκες.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γάλλου ιερωμένου Εδουάρδου Σουλιέ:
Ο όχλος άρπαξε χωρίς χρονοτριβή τον μητροπολίτη και τον οδήγησε πιο πέρα, μπροστά στο κομμωτήριο του Ismail, ενός Ιταλού προστατευόμενου· εκεί σταμάτησαν και τον έντυσαν με μία άσπρη μπλούζα που πήραν από τον κομμωτή· άρχισαν αμέσως να τον χτυπούν λυσσασμένα με γροθιές και με ξύλα, και να τον φτύνουν στο πρόσωπο του τρύπησαν με μαχαιριές το σώμα· του ξερίζωσαν τη γενειάδα· του έβγαλαν τα μάτια· του έκοψαν τη μύτη και τα αυτιά.
Η Λογοτεχνία για τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο
Ο γνωστός Έλληνας λογοτέχνης και ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης, ο οποίος έζησε τη λαίλαπα της Μικρασιατικής Καταστροφής, στο βιβλίο του «Μικρασία Χαίρε» γράφει για τον Σμύρνης Χρυσόστομο: «Η δράση του στον καιρό του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στον καιρό των διωγμών των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, και στη διετία 1920-22 , τον είχε αναδείξει πρώτο στόχο. Αυτός ήταν ο ηγέτης, ο εθνάρχης, η ψυχή της Ελληνικής Μικρασίας». Ο Βενέζης τονίζει ότι ο Χρυσόστομος με το βίο και το μαρτυρικό του τέλος «υπηρέτησε το Γένος και την Εκκλησία γράφοντας μια σελίδα χρυσή».
Ποιήματα για τον Μητροπολίτη Χρυσόστομο
1. Γιώργος Σουρής
Στέφανος και για τον Δράμας
τον παπά τον ήρωά μας.
Άφοβος, ανδρειωμένος
για την Πίστη για το Γένος
δείχνει στήθος μαχητού
μπρος στις λόγχες του στρατού.
Δεν τον σκιάζει του νιζάμη μήτε λόγχη και μαχαίρα
μήτε δεσποτών φοβέρα.
Φτερουγίζουν στη μορφή του πόθος κι’ όνειρα μεγάλα
κι’ αν τον πνίξουν στην κρεμάλα,
θ’ αντηχούν αγγελικά του δεσπότη οι προσευχές
για παλικαριών ψυχές.
Άφοβος, ανδρειωμένος
για την Πίστη για το Γένος
βροντή κάνει την λαλιά του
και πετά με τον αϊτό
που ραγιάδων βογγητό
τον ξυπνά μεσ’ στη φωλιά του.
Δόλια σκλάβα, ‘μπρός μας πάλι φέρε την αυγή την πρώτη,
βγάζε δεσποτάδες σαν της Δράμας τον δεσπότη.
Συ προμάχων δείχνε τάφους και στα χώματά σου μέσα
σμίγε λεβεντιές με ράσα Γαβριήλ και Παπαφλέσσα,
κι’ ας ξεπλύνουν στα νερά των ιεροί σου ποταμοί
της σημαίας της γαλάζιας και του Γένους την τιμή.
Μιας ξεφυλλισμένης δάφνης εσύ σκόρπ’ ακόμα φύλλα
μεσ’ στην τόση ξεραΐλα
και δυνάμωνε το Γένος, όπως στης σκλαβιάς τα χρόνια,
κι’ ας χαράζουν ίχνη δόξης των Ολύμπων σου τα χιόνια.
Ρόδιζε συ χειμωνιές μ’ αιματοβαμμένα κάλλη
κι’ από θάλασσα και γη να βοά βοή μεγάλη:
Σάτυρος γι’ αυτούς που ζούνε μεσ’ στης μούχλας την μητέρα,
Πίνδαρος γι’ αυτούς, που πήγαν να πεθάνουν εκεί πέρα.
Και παρακάτω στο ίδιο φύλλο:
Έμαθα πως ανεκλήθη
μέσω τόσης καταιγίδος
και της Δράμας ο Δεσπότης
Κι’ ιδού, φώναξαν τα πλήθη,
του Χριστού και της Πατρίδος
λειτουργός και στρατιώτης.
Νάτος ο μητροπολίτης με τα χέρια σηκωμένα
τους αγώνας ευλογεί
και με μάτια βουρκωμένα
χαίρε, λέγει, ηρώων γη.
Και με τούτον τον Παπά κάθε φρόνημα ‘ψηλώνει
κι’ εγώ βλέπω κάποιο χέρι
με σταυρό και με μαχαίρι
που το Γένος ευλογεί
και το κράτος φασκελώνει.
2. Κωστής Παλαμάς, “Χρυσόστομος”
Στον ήλιο της Ανατολής μες στ’ άχραντά της χέρια
πήρε, μεγάλωσεν Εσένα η Πίστη του Κυρίου,
δέηση και μέρας και νυχτός, απάνου από τ’ αστέρια
το επαγγελμένο Σου όραμα Σταυρός του μαρτυρίου.
Ιερή, κι η Αλήθεια κι η Ομορφιά, κι εσύ Αρετή, Τριάδα
στον κόσμο δίνει νόημα, την ύπαρξη δικαιώνει,
κρίνει, τριπλή, και Παναγιά και Θάλεια και Παλλάδα,
το Φαρισαίο δείχνει γυμνό, ψηλά πάει τον Τελώνη.
Ο κυβερνήτης, ο σοφός, ο ήρωας, ο προφήτης
και ο λόγος και το πείραμα και η ζυγαριά και η λύρα,
νά την η αρχόντισσα ζωή, και σκιάχτρο και μαγνήτης,
θαυματουργή στα χέρια της βαστάει της γης τη μοίρα!
Μα δεν της φτάνει της ζωής κυρίαρχη στον αιώνα
να ζει, αν το βλέμμα της δεν πάει βαθιά, πέρα από κείνη,
πορφυρογέννητη Ψυχή, του ιδανικού κορόνα,
των επιγείων καταφρονήτρα υπέρτατη, Αγιοσύνη!
Εσύ δεν άκουες τη φωνή που έλεγε πέρνα! σώσου!
θύμα και σώστης, όλα εσύ, και αμνός ο Ποιμενάρχης,
και με τη Σμύρνη σου μαζί κι απάνου απ’ το λαό σου
και στης ιδέας τους ουρανούς—δεν πέρασες—υπάρχεις.
Όπου καρδιά, όπου φρόνημα, το Γένος, η Εκκλησία
και των Ελλήνων οι χοροί και των πιστών τα πλήθη,
που προσκυνούμεν, άμωμε, τη θεία δοκιμασία,
και το μεταλαβαίνουμε το αίμα σου, όπου εχύθη.
Της μοναξιάς ή ονειρευτής, όμοια, ή του Έθνους χτίστης,
θα προσκυνάει, και σε βωμό γραμμένο, ένα Μεσσία.
Ανοίγονται κι οι εφτά ουρανοί, με μια Δόξα εν Υψίστοις
φωνή, γειρτοί μπρος στο βωμό που γράφεται η θυσία.
Τέτοιος βωμός, μακαριστέ, το μνήμα που σου υψώνει
και στο χαμό και πάντα ορθή και αχάλαστη η Πατρίδα.
Πίστη κι Αγάπη, Ελλάδα, Θεός! Και τρίσβαθο το χιόνι
βλάστησης καρπερότερης μας φέρνει την ελπίδα.
3. Τζορτζ Χόρτον
Η πόλη που μαρτύρησε
«Βασίλισσα της Μεσογείου
και δόξα της
ήταν η Σμύρνη η ωραία πόλη
και το πιο όμορφο μαργαριτάρι
της Ανατολής.
Σμύρνη μου ωραία πόλη!
Κληρονόμος αμέτρητων αιώνων ιστορίας
Μητέρα ποιητών αγίων και σοφών
ήταν η Σμύρνη η ωραία πόλη.
Οι καμπάνες των εκκλησιών
βουβάθηκαν και πέθαναν
της Σμύρνης της χριστιανικής
πόλης
κι η μουσική των σώπασε και
οι ψαλτάδες χάθηκαν
της Σμύρνης της ευτυχισμένης
πόλης.
Και οι κοπέλες της-μαργαριτάρια
μεσογειακά-
έφυγαν από τα μαρμάρινα
παλάτια
της Σμύρνης της παραμυθένιας
πόλης.
Με φωτοστέφανο ο Δεσπότης
στεφανώθηκε
στη Σμύρνη εκεί την πόλη που
μαρτύρησε
κι ας ήταν τα μαλλιά του
τ’ άσπρα αιματοβαμμένα
ω Σμύρνη εσύ μαρτυρική!
Κι έτσι εφύλαξε την πίστη στο
Χριστό.
Από τον Πολύκαρπο ως τον
άγιο Χρυσόστομο
ω Σμύρνη, ένδοξη πόλη!
Εγκώμια και θρήνοι για τις αλησμόνητες πατρίδες, Επιμέλεια Αγγελική Στεργίου, Θεσσαλονίκη 1997, Ιανός Βιβλιοπωλεία Εκδόσεις, σελ.115
4. Γιώργος Αθάνας, “Χρυσόστομος”
Σμύρνη που εγέλας κ’ έπαιζες με το τερπνό σου νάζι
κι όπου τ’αηδόνι κελαϊδεί κι όπου το κύμα σπάζει,
τα λυρικά σου θέλγητρα ποτέ δε θα ξεχάσω!
Μα εσύ δε θα ξαναχαρείς το γέλιο που σου μοιάζει!
Αιώνια πια σα σύννεφο βαθύ θα σε σκεπάζει,
το μαύρο κ’ αιματόβαφο του Χρυσοστόμου ράσο!
Ανθολογία Μαγγανάρη. Αναφέρεται στην Σμύρνη.
5. Ελένη Λασκαρίδου
Μ’ ευλάβεια αείμνηστε Χρυσόστομε εδώ μπρος,
στο άγιο ιερό μνημείο σου, στην θεία την μορφή σου,
στον χάλκιν’ ανδριάντα σου π’ εδώ σαν οδηγός,
θυμίζει τ’ άγιον έργο σου εις όλην την ζωή σου,
την δράσι την θαυμάσια την αποστολική σου
και την φιλανθρωπία σου για σε πούταν σκοπός,
αντλούμε ιεράρχα μας απ’ την ανάμνησή σου
το θείο σου παράδειγμα Χριστού αγάπη, φως.
Του Ελληνισμού το σύμβολο η θεϊκή ψυχή σου
θεού η θεία φώτιση, σωτήριος φανός.
Αντλούμε ιεράρχα μας απ’ την αναμνησή σου
Το θείο σου παράδειγμα Χριστού αγάπη, φως.
Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Νέα Σμύρνη», για τον νεοστημένο(14/11/1965) τότε ανδριάντα του Χρυσοστόμου στην είσοδο της Νέας Σμύρνης. Ποιήματα της Λασκαρίδου Ελένης δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Προσφυγικός Κόσμος»: « Η μεγάλη τραγωδία της Σμύρνης το 1922 (23/9/1978) και «Τραγικές αναμνήσεις των Χαμένων Πατρίδων της Κυζίκου- Από το σωμό της κεμαλικής σφαγής».
Πηγές
Χρυσόστομος Σμύρνης : Το τραγικό τέλος του φωτισμένου μικρασιάτη ιεράρχη
https://www.triglianoi.gr/index.php?topic=178.0
