Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένα ιστορικό γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα την ελληνική αλλά και την παγκόσμια ιστορία. Όπως κάθε σημαντικό γεγονός, έτσι και εκείνη αποτυπώθηκε με γλαφυρότητα στα έργα τέχνης των καλλιτεχνών, ζωγράφων και γλυπτών, Μικρασιατών και μη, καλλιτεχνών που βίωσαν την καταστροφή και τον ξεριζωμό ή που συγκινήθηκαν από τις δραματικές συνέπειές της. Ακολουθούν ορισμένα χαρακτηριστικά έργα των δημιουργών αυτών.
Σπύρος Παπαλουκάς
Ο Σπύρος Παπαλουκάς γεννιέται στη Δεσφίνα, ένα ορεινό χωριό της Ρούμελης το 1892. Ως καλλιτέχνης διατήρησε μια βιωματική σχεδόν σχέση με τη φύση και αφοσιώθηκε στην αποτύπωση της ελληνικής υπαίθρου στους πίνακές του. Το 1921 διακόπτει τις σπουδές του στο Παρίσι, για να λάβει μέρος στη Μικρασιατική εκστρατεία ως ανταποκριτής πολεμικός ζωγράφος μαζί με τον Περικλή Βυζάντιο και τον Παύλο Ροδοκανάκη. Με τα έργα που δημιουργούν κατά την πορεία τους στο Μέτωπο, το Υπουργείο Στρατειάς Μικράς Ασίας οργανώνει μεγάλη πολεμική έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο τον Ιούνιο του 1922.
Οι κριτικές του Φώτου Πολίτη και του Ζαχαρία Παπαντωνίου για τα έργα του Σπύρου Παπαλουκά είναι διθυραμβικές. Το Υπουργείο αποφασίζει τη μεταφορά της έκθεσης στη Σμύρνη, μολονότι διαφαίνεται ήδη η τραγική κατάληξη της εκστρατείας. Σύμφωνα με τα λόγια του Π. Βυζάντιου: «Eπειδὴ όμως εγὼ εργαζόμουνα συγχρόνως με σκίτσα, μαζὶ με τον Σπύρο Μελά, στον Ελεύθερο Τύπο, θεωρηθήκαμε και οι τρεις αντιδραστικοί· μας συνέλαβαν λοιπόν και μας έστειλαν μαζὶ με τα έργα μας στο Στρατηγείο της Μικράς Ασίας, στη Σμύρνη. Ακολούθησε η καταστροφή, και σωθήκαμε εμείς, όχι όμως και τα υπερεκατὸ έργα μας, που είναι άγνωστη η τύχη τους.»
Η απόφαση να εκτεθούν τα έργα στη Σμύρνη θα έχει συνέπειες βαριές για τον Παπαλουκά, αφού 500 έργα του καίγονται στο τραίνο που τα μεταφέρει στη Σμύρνη τις μέρες της καταστροφής της. Τα ελάχιστα σχέδια που σώθηκαν έχουν ιδιαίτερη ιστορική αξία μια που καταγράφουν τα γεγονότα εκείνων των ημερών και διακρίνονται για τη γρήγορη σχεδίασή τους και τον εξπρεσιονιστικό τους χαρακτήρα. Τα σχέδια αυτά δείχνουν σκηνές από το μέτωπο, κτίρια και στρατιωτικό προσωπικό, φιγούρες της Ανατολής, την καταστροφή της πόλης και τη διαφυγή των κατοίκων της με βάρκες.
Περικλής Βυζάντιος
Ο Περικλής Βυζάντιος (Αθήνα, 1893-1972) υπήρξε καλλιτέχνης με πολυσχιδή δραστηριότητα. Ζωγράφος, σκιτσογράφος, σκηνογράφος, αναδείχθηκε σε μια εξαιρετική και ιδιάζουσα φυσιογνωμία της πνευματικής και κοινωνικής ζωής του τόπου. Σπούδασε ζωγραφική στο Παρίσι, ενώ το 1917 συμμετείχε στην ίδρυση της Ομάδας «Τέχνη».
Κατά την περίοδο 1921-1922 ακολούθησε τον ελληνικό στρατό στη Μικρά Ασία ως πολεμικός ζωγράφος. Τα περισσότερα από τα έργα του, που απεικόνιζαν πολεμικές σκηνές, χάθηκαν κατά την οπισθοχώρηση, αφού προηγουμένως είχαν εκτεθεί στο Ζάππειο και τη Σμύρνη. Το 1922 ήταν ο επίσημος σκιτσογράφος της Δίκης των Έξι και πολλά από τα σκίτσα του δημοσιεύθηκαν στον αθηναϊκό Τύπο.
Εκτός από τη ζωγραφική, ασχολήθηκε επίσης με τη γελοιογραφία και τη σκηνογραφία, δουλεύοντας μάλιστα από το 1930 ως σκηνογράφος στο Εθνικό Θέατρο. Έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στην Ύδρα ως διευθυντής του Παραρτήματος της Σχολής Καλών Τεχνών, το οποίο ιδρύθηκε με δική του παρέμβαση, το 1939. Το 2022 συμπληρώνονται όχι μόνο τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή αλλά και τα 50 χρόνια από τον θάνατο του ζωγράφου.
Διαβάστε το αφιέρωμά μας στους πίνακες «Ορελί» και «Προσωπογραφία της Φρόσως Σκουμπουρδή» πατώντας πάνω στο όνομα του πίνακα.
Φώτης Κόντογλου
Ο Φώτης Κόντογλου είχε γεννηθεί το 1895 στη Μικρά Ασία. Είχε βιώσει από πρώτο χέρι την Μικρασιατική Καταστροφή, παίρνοντας και ο ίδιος το 1922 το δρόμο της προσφυγιάς με ένα καΐκι. Σήμερα θεωρείται ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της «Γενιάς του ’30», ενώ τα έργα του συνδυάζουν την ελληνική κουλτούρα με την μοντέρνα ζωγραφική.
Ο ζωγράφος, που αναζητούσε τις πηγές της έμπνευσης του στο Βυζάντιο και στην ανατολική παράδοση, απορρίπτοντας κάθε επαφή με τη δυτική τέχνη, συνέβαλε σημαντικά στον χώρο της βυζαντινής εικονογραφίας. Με το έργο του εξέφρασε την «ελληνικότητα», δηλαδή μία αυθεντική έκφραση, επιστρέφοντας στην ελληνική παράδοση
Σύγχρονοι δημιουργοί
Σοφία Αμπερίδου
Στο δράμα της προσφυγιάς και του ξεριζωμού που προκάλεσε η μεγαλύτερη τραγωδία του ελληνισμού, η Μικρασιατική Καταστροφή από την οποία συμπληρώνονται 100 χρόνια, θα αφιερώσει όλα τα έργα που θα φιλοτεχνήσει την τρέχουσα χρονιά η Πόντια ζωγράφος Σοφία Αμπερίδου. Όπως η ίδια λέει: «Το 1922 ήταν μία χρονιά καθοριστική για τον ελληνισμό. Αποτέλεσε ορόσημο για όλους, αφού άλλαξε το ρου την ελληνικής Ιστορίας. Η Ελλάδα γέμισε ακόμα περισσότερο με ελληνισμό και ρωμιοσύνη. Έτσι πήρα την απόφαση να περάσω αυτήν τη χρονιά ζωγραφίζοντας θέματα γύρω από τη Μικρασιατική Καταστροφή και το δράμα των προσφύγων», αναφέρει. «Ξεκινάω αυτήν την προσπάθεια διότι θέλω να ευαισθητοποιήσω κι άλλους καλλιτέχνες να ασχοληθούν με θέματα γύρω από τον ξεριζωμό και την προσφυγιά. Το κάλεσμα θα απευθύνεται σε άτομα κάθε ηλικίας και οι λεπτομέρειες γύρω από το πρότζεκτ θα ανακοινωθούν άμεσα», τονίζει η Σοφία Αμπερίδου.
Γεώργιος Τσιάρας
Ο Έλληνας γλύπτης Γεώργιος Τσιάρας έχει χαρίσει πληθώρα σημαντικών αγαλμάτων και προτομών. Στο κέντρο του δημοτικού διαμερίσματος Διαβατών του δήμου Εχεδώρου στη συμβολή των οδών 28ης Οκτωβρίου, Αγίου Γεωργίου και Αλεξ. Παπάγου, στο Γυμνάσιο Διαβατών βρίσκεται το μνημείο της Γενοκτονίας του Μικρασιατικού Ελληνισμού.
Το μνημείο τοποθετήθηκε εκεί με την πρωτοβουλία του Συλλόγου Μικρασιατών και Άλλων Προσφύγων Διαβατά «Το φανάρι» Ιωνία καθώς και με την υποστήριξη του Μητροπολίτη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως κκ Βαρνάβα επί νομαρχίας Παναγιώτη Ψωμιάδη με δήμαρχο Εχεδώρου τον Σπύρο Σταματάκη. Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 2010. Τοποθετημένο σε μαρμάρινο βάθρο αναπαριστά μια οικογένεια (πατέρας μητέρα γιος και κόρη) με αγωνία στο βλέμμα να ατενίζει το μέλλον και παράλληλα τις χαμένες πατρίδες με μια κινητικότητα που δίνει στις μορφές η κλίση προς τα αριστερά ενώ ο αέρας φυσά τα μαλλιά τους. Στο φόντο γραμμένες χειρόγραφα όλες οι περιοχές από τις οποίες ξεριζώθηκαν οι πρόσφυγες του 1922 φτιάχνοντας μια νέα πατρίδα στην Ελλάδα. Στέκει γεωμετρικά μπροστά από μια σιδερένια πύλη που θυμίζει άλλες κατασκευές του γλύπτη αλλά έχει και τα χαρακτηριστικά γκιλοτίνας.
ΠΗΓΕΣ: https://www.monopoli.gr/2021/03/29/promotional-items/gallery-promo-items/463095/oi-prosfyges-i-koilada-tou-klaythmonos-to-spoudaio-ergo-tou-foti-kontoglou-se-dimoprasia-tou-sothebys/ , https://parallaximag.gr/anakalypste-ta-glypta-tis-polis-mnimeio-genoktonias-mikrasiatikou-ellinismou-tou-georgiou-tsiara-106223, https://www.miet.gr/userfiles/educational_programs/Ekpaideutiko%20gia%20Papalouka%20F%20-%20pdf.pdf, https://www.pontosnews.gr/675836/pontos/sofia-amperidoy-pontia-zografos-mikrasiatiki-katastrofi-synentefxi/
