Με αφορμή τη συμμετοχή της στην ομαδική εικαστική έκθεση με τίτλο “Τραύματα: το πιο ΒΑΘΥ σου ΤΡΑΥΜΑ”, που διοργανώνεται από το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών, συνομιλούμε με την εικαστικό Ρωξάνη Γιάννου.
Λίγα λόγια για τη Ρωξάνη Γιάννου
Η Ρωξάνη Γιάννου σπούδασε Καλές Τέχνες στην Αθήνα και συνέχισε στο Λονδίνο, όπου και παρέμεινε για μία δεκαετία ολοκληρώνοντας μεταπτυχιακές σπουδές στις Καλές Τέχνες και την Ιστορία του Δυτικού Εσωτερισμού (Ιστορία των Συμβόλων). Έλαβε ειδική εκπαίδευση σε θέματα Μουσειολογίας και Διαχείρισης Πολιτιστικών Οργανισμών και Μουσειακών Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων, Ιστορίας και Θεωρίας της Τέχνης. Εργάστηκε επί σειρά ετών στην Tate Modern, τη Royal Academy και το Victoria and Albert Museum. Από το 2013 έως και σήμερα ζει και εργάζεται στην Αθήνα. Είναι συνεργάτης του μουσείου Ηρακλειδών στο πρόγραμμα ομιλιών και εικαστικών δράσεων για παιδιά, εφήβους και ενηλίκους, συνδυάζοντας το βιωματικό στοιχείο και τη διάδραση με θεωρητικές προσεγγίσεις, οπτικοακουστική αφήγηση, ενεργητική φαντασία. Συνεργάζεται επίσης με εκπαιδευτικούς οργανισμούς εντός και εκτός Αθηνών οργανώνοντας και εμψυχώνοντας ποικιλία διαλέξεων, εικαστικών εργαστηρίων και σεμιναρίων με έμφαση στο συνδυασμό τεχνικών της art as therapy με τα σύμβολα όπως αναδύονται από τα διάφορα έργα τέχνης και την ερμηνεία τους. Επί του παρόντος εκπαιδεύεται ο σύμβουλος ψυχικής υγείας και παρακολουθεί επιμορφωτικά εκπαιδευτικά προγράμματα στη χρήση της Τέχνης και των Εικαστικών ως θεραπευτικό μέσο.
Η έκθεση
Το Ίδρυμα Εικαστικών Τεχνών Τσιχριτζή παρουσιάζει την ομαδική εικαστική έκθεση με τίτλο: «#ΤΡΑΥΜΑΤΑ: Το πιο ΒΑΘΥ σου ΤΡΑΥΜΑ». Την επιμέλεια της έκθεσης φέρει η Ιστορικός της Τέχνης ΕΚΠΑ, ΜΑ Δημοσιογράφος και μέλος της AICA Eλλάδος, Νικολένα Καλαϊτζάκη.
• Συμμετέχουν οι εικαστικοί:
Αναστασία Αγγελάκη • Πελαγία Ανδρουλάκη • Άννα Αντωνιάδη • Ελένη Αρβανιτάκη • Έφη Βερικίου • Μαγδαληνή Βογιατζή • Αναστασία Βούτσα • Αλέξανδρος Βούτσας • Χρήστος Γεωργουδάκης • Ρωξάνη Γιάννου • Δήμητρα Γούναρη • Δημήτρης Δουλουφάκης • Πολυξένη Δραγάτση • Αργυρώ Δρίβα • Φαίδρα Εγγλέζου • Φλώρα Ζαφειράκη • Θανάσης Ζήσης • Μαρία Ζυγομαλά • Μιλοφίλη Ιωαννίδου • Βανέσσα Ιωάννου • Θέτις Ιωάννου • Ελπίδα Καλογερίδου • Σοφία Καμάρα • Βάλια Καραπιδάκη • Λεοντία Καφφέ • Πόλυ Κόκκα • Γιώργος Κόκκινος • Βασιλική Κοσκινιώτου • Δέσποινα – Μαρία Λογίδου • Μάριος Λουριδάς • Ζανέτα Μανάκη • Ανδρέας Μανωλακάκης • Αθηνά Μπαρούφη • Φώτης Μπεγέτης • Κωνσταντίνα Μπούα • Γιώτα Μπούζα • Ιωάννα Νατσίκου • Ρένα Νικολαΐδου • Χρύσα Ορφανουδάκη – Καπαγιωρίδου • Μαρία Παπαδοπούλου • Στεφανία Παπατρέζη • Τίμος Πατεράκης • Μαρία Πεδιαδίτη • Γιώργος Χ.Σαλπιγκίδης • Γεσθημανή Σιδερίδη • Δημήτρης Σκουρτέλης • Παύλος Σπουρέλας • Γιώργος Σταυρόπουλος • Ανθή Συμεωνίδου • Δήμητρα Σωτηρίου • Ισίδωρος Τζιώτης • Βίκη Φιλίππου • Μαρία Χαλκιά • Μαρία Χαρκούτση • Ευθυμία Χριστοπούλου • Αναστασία Χρυσανθοπούλου
Η Τέχνη και το Τραύμα
1) Ο πατέρας της ψυχανάλυσης Sigmund Freud ορίζει το τραύμα ως «την εμπειρία ενός συμβάντος που καθιστά τον άνθρωπο συγκλονισμένο και αβοήθητο». Ποιος είναι ο δικός σαςορισμός για το τραύμα;
Ο ορισμός του Φρόυντ δεν με καλύπτει πέρα από ένα πρώτο επίπεδο – όπως πάντα βρίσκω τις θεωρίες του κάπως σαν μονόδρομο που με πνίγει. Προτιμώ σαφέστατα την οπτική του Κ.Γκ. Γιουνγκ που έβλεπε τις εσωτερικές κρίσεις ως μονοπάτι προς τον αληθινό εαυτό, ως αφορμή για όσα δεν μπόρεσε η απλή καθημερινή ζωή να μας αποκαλύψει. Ξεκινώντας από τον εαυτό του και τα δικά του τραύματα δημιούργησε μια υπέροχη ολοκληρωμένη προσέγγιση για το πως να κάνουμε τα δύσβατα και σκοτεινά μονοπάτια του μέσα μας, φωτεινά κτήματα, ολοδικά μας, προσωπικά, πολύτιμα και γόνιμα για περαιτέρω καρποφορία. Εγώ θα συμπληρώσω ότι το τραύμα είναι μια συνθήκη που είναι σχεδόν αναπόφευκτη για κάθε άνθρωπο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο. Σας παραθέτω το κείμενό μου με τις σκέψεις μου για το τι είναι τραύμα που συνοδεύει το έργο μου στην έκθεση, αλλά αυτό που θα ήθελα να κρατήσετε είναι ότι Τραύμα είναι όσα θα αφήσουμε τελικά να μας διδάξουν και να πάμε παρακάτω, όσα θα συγχωρέσουμε και θα σκορπίσουμε στον άνεμο, όσα θα αφήσουμε πίσω μας έχοντας ρουφήξει το μεδούλι της εμπειρίας και όσα θα γίνουν καύσιμο στη φωτιά που κρύβουμε μέσα μας:
«Το Τραύμα είναι πάντα στρώσεις. Στρώσεις που παιδεύτηκες να χτίσεις επιμελώς για να το κρύψεις και να το καλύψεις, να το ομορφύνεις και να το ενσωματώσεις, γιατί σε έμαθανότι αν μείνει κρυφό, θα φύγει πιο γρήγορα, θα επουλωθεί πιο ανώδυνα, όλα θα είναι καλύτερα. Έτσι, το Τραύμα έγινε μέρος ενός υφαντού που σέρνεις μαζί σου εδώ κι εκεί, γιαχρόνια, και κάθε φορά αλλάζει μορφές, εκδοχές και υφές, άλλοτε ξεχύνεται απότομα, άλλοτε σέρνεται ύπουλα και άλλοτε γίνεται στήριγμα και προστατευτικό τείχος ενάντια στον άγριο κόσμο. Το Τραύμα είναι κολλάζ από κομμάτια μιας ζωής που έζησες και δεν έζησες, μιας ντροπής που σε κυνηγά ανελέητα, ένα παζλ από μνήμες και βιώματα που δεν έχουν πια λέξεις, έχουν γίνει εικόνες μέσα σου και μια στιγμιαία αίσθηση και μυρωδιά καμένου τοπίου που προσπαθείς να περιγράψεις μα δεν έχεις φωνή πια. Τα λόγια έχουν γίνει ντροπή και η ντροπή είναι για να κρύβεται. Το Τραύμα είναι πεποιθήσεις που σου φορέθηκαν, γνώμες που ήταν στο μέγεθος που σου είπαν ότι σου ταιριάζει, είναι ταμπού που σε μπλόκαραν, είναι όσα δίστασες να κάνεις και να δοκιμάσεις, είναι όσα άφησες να εισβάλουν στους ιερούς σου χώρους γιατί δεν έβαλες όρια, είναι ευκαιρίες που δεν άρπαξες, σχέσεις που αποχαιρέτισες πριν κάνουν τον κύκλο τους, τόποι και φωλιές που έχασες, απώλειες που κουβαλάς σαν δεύτερη πέτσα και φωνές που ακούς ακόμα ξεκάθαρααναγνωρίζοντας τη χροιά τους ανάμεσα σε χιλιάδες, είναι οι χοροί που δε χόρεψες, οι αγκαλιές που έπνιξες, τα ταξίδια που δεν πήγες, οι επιστροφές που δεν έπρεπε να ολοκληρώσεις. Τραύμα είναι οι μπογιές που καλύπτουν η μία την άλλη, και η προσπάθεια που κάνω τώρα είναι να πάω αντίστροφα στη διαδικασία, να μην καλύπτω πια, αλλά να σκουπίζω τις στρώσεις, να τις απομακρύνω, να ξεσκεπάζω και να φέρνω στο φως την πληγή με την λυτρωτική ασχήμια της να τη δω καλύτερα, καθαρότερα και να την γειάνω με χάδια και φροντίδα, με προσοχή, και θαλπωρή, και απελευθέρωση. Έτσι σκούπισα τη μπογιά, έσκαψα από κάτω να δω τι έκρυψα τόσα χρόνια τόσο ενοχικά, τι προσποιήθηκα ότι ήταν εντάξει, τι άφησα να καταπιεστεί για να ευχαριστήσω τους άλλους, τι ξέχασα να αγαπήσω και να αφήσω να αγαπηθεί. Τραύμα είναι το ταξίδι από το σκοτάδι στο φως και αντίστροφα, δεν είναι ευθεία γραμμική διαδρομή, είναι κύκλοι και λαβύρινθος, είναι κήπος με σαρκοφάγα φυτά και κινούμενη άμμο. Είναι σπείρα που βγάζει σε νέες αχαρτογράφητες περιοχές, είναι εμπειρία και συνειδητοποίηση για το περαιτέρω και το παρακάτω, είναι αντοχή, δύναμη και εφόδιο και είναι η πολύτιμη ευαλωτότητα που μας συνδέει τελικά με τους πολύτιμους άλλους».
2) Ποια θεωρείτε πως είναι η σχέση ανάμεσα στο τραύμα και την τέχνη; Μπορεί η τέχνη να λειτουργήσει ως μέσο κάθαρσης απέναντι στο τραύμα;
Ναι, σίγουρα η Τέχνη, σε όλες τις εκφάνσεις, έχει τρομακτική δύναμη να φέρει κάθαρσηκαι επούλωση πληγών με αργές αλλά ουσιαστικές διαδικασίες. Για αυτό θα έπρεπε να είναι περισσότερο στη ζωή μας από μικρές ηλικίες και να μην απαξιώνεται τόσο όσο σήμερα, ειδικά στη χώρα μας. Το ξέρουμε ήδη αυτό από την αρχαία Ελλαδα και τη χρήση του δράματος για την γαλούχηση της ψυχής, το ξέρουμε από τις υπνοθεραπείες, από τα τελετουργικά που ήταν μέρος της ζωής των ανθρώπων και είχαν την Τέχνη ενσωματωμένη. Η Τέχνη είναι καταφύγιο και φωλιά για τα δύσκολα, γιατί η λογική και οι θεωρίες πολλές φορές παραπλανούν και αποφεύγουν τον πόνο με περίτεχνες εκλογικεύσεις. Το Τραύμα όμως για να δουλευτεί και να επουλωθεί πρέπει πρώτα να βιωθεί, να ανοιχτεί, να καθαριστεί με προσοχή και φροντίδα και η Τέχνη κάνει ακριβώς αυτή τη δουλειά: οπτικοποιεί το συναίσθημα που συνοδεύει το Τραύμα και ονοματίζει όσα δεν υπάρχουν λόγια να περιγραφούν. Η Τέχνη έχει ασύλληπτη δύναμη να μπαίνει βαθιά μέσα μας, να μας ταρακουνά, να μας ξυπνά από τον λήθαργο της πραγματικότητας και να μας δείχνει όσα πρέπει να δουλευτούν στο εντός μας. Δεν χρειάζεται πάντα να υπάρχει βαθιά μύηση για να μπει κανείς σε αυτή τη διαδικασία, αλλά χρειάζεται δεκτικότητα και πίστη ότι κάτι που μας έχουν μάθει ότι είναι περιττό και πρέπει να είναι πάντα ρεαλιστικά όμορφο και εύπεπτο ότι μπορεί να δημιουργήσει ένα περιβάλλον που το Τραύμα θα ακουμπήσει και θα φροντιστεί. Η κάθαρση θα έρθει πιο μετά με την πείρα της ζωής, σε μια πρώτη φάση είναι να αφεθούμε στη διαδικασία της Τέχνης, να δούμε, να ακούσουμε, να προσεγγίσουμε όποιο είδος Τέχνης μας μιλά πιο βαθιά στον καθένα μας, και θα δούμε ότι σιγά σιγά η δημιουργικότητα θα νικήσει τα σκοτάδια μας ή τουλάχιστον θα τα ισορροπήσει. Αυτό δεν είναι το ζητούμενο τελικά; Η αρμονία και η ισορροπία ανάμεσα στα εκάστοτε Τραύματα που πάντα θα διαπραγματευόμαστε ως άνθρωποι και στα θαύματα που επίσης πάντα υπάρχουν κάπου μέσα μας.
3) Γνωρίζουμε πολλές περιπτώσεις καλλιτεχνών που τα έργα τους στηριζόταν στο τραύμα, όπως το παράδειγμα του Vincent Van Gogh ή της Frida Kahlo. Πιστεύετε πως το τραύμα θεωρείται σε έναν βαθμό προϋπόθεση για την καλλιτεχνική δημιουργία;
Όχι, δεν είναι το τραυματικό γεγονός που γίνεται καύσιμο για τέχνη, αλλά ο αναστοχασμός μας πάνω σε αυτό, οι λύσεις που βρίσκουμε να αναπτυχθούμε μέσα από αυτό και τη δύναμη που μπορούμε να αντλήσουμε από το γεγονός ότι καταφέραμε να επιβιώσουμε από την καταιγίδα. Ατυχή ή τραγικά γεγονότα συμβαίνουν σε όλους και ο καθένας βρίσκει διαφορετικές μεθόδους και διεξόδους να τα αντιμετωπίσει και να τα μεταβολίσει. Σε κάποιους ανθρώπους η δημιουργικότητα είναι αντανακλαστική αντίδραση, σε κάποιους άλλους παίρνει χρόνο για να βρουν υγιείς τρόπους αντιμετώπισης και διοχέτευσης της ενέργειας. Σε κάθε περίπτωση, ο κοινός παρονομαστής είναι η εσωτερική διεργασία που τελείται όταν τα πράγματα δυσκολεύουν – η αναγκαία δηλαδή διαδικασία που καλούμαστε να εισαχθούμε για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε αυτά τα δύσκολα που μας συμβαίνουν. Αλλά δεν είναι απαραίτητο το τραύμα για να υπάρχει αξιόλογη δημιουργική διαδικασία – αυτό που απαιτείται είναι ενδοσκόπηση που συνήθως έρχεται στα δύσβατα μονοπάτια της ζωής μας. Είναι επειδή συνήθως στα δύσκολα κοιτάμε ενδελεχώς το εντός μας, ενώ συχνά σταπιο βατά, ξεχνιόμαστε και αφαιρούμαστε κοιτώντας πολύ τα εξωτερικά μας κομμάτια. Αλλά και αυτά έχουν το ενδιαφέρον τους – όλα είναι ένα. Έχουμε όμως και εξαιρετικά παραδείγματα έργων τέχνης που βγήκαν από ευχάριστες ενδιαφέρουσες βαθιές εμπειρίες, που απαιτούσαν εσωτερικά ταξίδια και εκεί είναι το μυστικό: να μπορείς να βιώνεις βαθιά όσα συμβαίνουν και να φτάνεις στον βαθύτερο εαυτό σου.
4) Συχνά ακούμε να υπάρχει διαχωρισμός του τραύματος ανάλογα με το φύλο. Ως γυναίκα καλλιτέχνης συμφωνείτε με αυτόν τον διαχωρισμό; Σε ποιο βαθμό διέπονται τα δικά σας έργα από το επονομαζόμενο «γυναικείο τραύμα»;
Νομίζω ότι έχουν δημιουργηθεί εξαιρετικά έργα με βάση τη θηλυκότητα και τη δύναμη της εμπειρίας αυτής, όπως για παράδειγμα έργα της Janine Antoni ή της Kiki Smith, αλλά αυτό δεν είναι απαραίτητο. Η βαθύτερη εμπειρία και οπτικοποίηση είναι κοινή ανθρώπινη εμπειρία πέρα από φύλα, εθνικότητες ή οτιδήποτε άλλα όρια μπορεί να σκεφτεί κανείς. Στα έργα για παράδειγμα του Vito Acconci ή του Bruce Nauman που διαπραγματεύονται και θέματα σεξουαλικότητας/αρρενωπότητας βλέπουμε την ίδια δύναμη με τα έργα που ανέφερα πριν. Είναι όλα εκδοχές του ίδιου βαθύτερου πανανθρώπινου βιώματος και έχουμε την πολυτέλεια να βλέπουμε τις αμέτρητες όψεις του ίδιου νομίσματος: της ανθρώπινης ψυχής. Φυσικά οι εμπειρίες είναι διαφορετικές και έχουν η κάθε μια τις ιδιαιτερότητές τους, και αυτό ακριβώς είναι η εξαιρετική δύναμη της τέχνης: να παίρνει κάτι που συνέβη σε ένα άτομο ένα δευτερόλεπτο, μια μέρα, μια στιγμή, ή μια ζωή ολόκληρη, και να το προσφέρει σε κάθε θεατή, ακροατή, συμμετέχοντα που έχει την τύχη να το συναντήσει και να μιλήσει στην ψυχή του, να γίνεται δηλαδή πανανθρώπινο και να εμπεριέχει την εμπειρία όλων. Το δικό μου έργο που έχω στην έκθεση μιλά για την απώλεια και το πένθος, για τη χαμένη θηλυκότητα, για όσα δε μπόρεσα να ζήσω όπως θα ήθελα, και ναι ίσως κάποια από τα στοιχεία του έργου να έχουν ποιότητες θηλυκότητας, ίσως τα κυκλικά κλειστά σχήματα, οι γραφές μου, η χειρονομιακή προσέγγιση, το κόκκινο χρώμα του κύκλου τωνγυναικών, αλλά θέλω να πιστεύω ότι μιλά στην Anima κάθε ανθρώπου, ότι φτάνει στις αρχετυπικές ρίζες του εαυτού μας και ότι τραγουδά μελωδίες που ίσως έχουν σιγοτραγουδήσει όποια όντα έρθουν σε επαφή μαζί με το έργο στην έκθεση.
5) Κατά την άποψή σας, έχει ο διάλογος γύρω από το τραύμα απενοχοποιηθεί ή αντιμετωπίζεται από την κοινωνία ως «ταμπού»;
Νομίζω ότι έχουμε κάνει εξαιρετικά βήματα στο να αποδεχόμαστε ότι τα μονοπάτια της ζωής δεν είναι πάντα ηλιόλουστα και δροσερά. Στην Ελλάδα μετά την οικονομική κρίσητων προηγούμενων χρόνων που κατέστρεψε ζωές αν όχι γενιές ολόκληρες, επιτέλους αφέθηκε χώρος για το μη-τέλειο, το μη-ζηλευτό από τους γείτονες. Αφεθήκαμε επιτέλους στην ευαλωτότητά μας και στη δύναμη που μπορούμε να βρούμε μέσα από αυτή και τη σύνδεση που αποζητάμε από τους γύρω μας όταν αυτή η πολύτιμη ευαλωτότητα κάνει την εμφάνισή της. Στην Ελλάδα έπρεπε πάντα να προσπαθούμε να είμαστε τέλειοι για τα μάτια του κόσμου, για να αποδείξουμε ότι ξέρουμε καλύτερα από τους συγγενείς, τους συνεργάτες, τους γείτονες. Η οικονομική κρίση μας κλόνισε κι αν και ήταν ό,τι πιο επώδυνο σε προσωπικό και εθνικό επίπεδο, είχε ένα καλό: κοιτάξαμε αλήθεια τον εαυτό μας στο καθρέφτη -όσοι αντέξαμε να το κάνουμε – και αρχίσαμε τα εσωτερικά ταξίδια να δούμε τι πήγε λάθος και πότε. Επιτέλους το τραύμα (που ξεκίνησε ως οικονομικό αλλά έγινε κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό, ανθρώπινα προσωπικό) σταμάτησε να είναι ταμπού, έγινε κάπως κουβέντα και καημός στα τραπέζια που πριν όλοι ήταν καλά, εύποροι, επιτυχημένοι και φυσικά αλαζόνες. Πιο πρόσφατα, η πανδημίαεπίσης μας ταρακούνησε πολύ, μας έκανε να σταθούμε, να σταματήσουμε ό,τι κάναμε ρομποτικά και να εξετάσουμε το εντός μας, αρά πάλι μπήκαμε σε μια διαδικασία ενδοσκόπησης και τα τραύματα που βρήκαμε ήταν τελικά πολυεπίπεδα και σε ατομικό και σε συλλογικό επίπεδο, και επομένως ήθελαν ιδιαίτερη φροντίδα και θαλπωρή. Έτσι, νομίζω ότι κάπως το ταμπού καταπραΰνθηκε και βγήκε μπροστά η ανάγκη για μοίρασμα, για σύνδεση, για αντιμετώπιση των όποιων δυσκολιών στο «μαζί» και αυτό είναι ένα εξαιρετικό όφελος. Φυσικά όλα αυτά είναι διαδικασία σε εξέλιξη καθώς η κοινωνία προχωρά και αντιμετωπίζει συνεχώς νέες προκλήσεις-προσκλήσεις.
6) Τι είδους συναισθήματα αναμένεται να βιώσει ο επισκέπτης της έκθεσης; Τι εκτιμάτε ότι θα αποκομίσει απ’ αυτή;
Ιδανικά ο επισκέπτης θα αφεθεί να νοιώσει όσα θα ανακινηθούν από τις εικόνες που θα προσλάβει. Ζούμε σε έναν κόσμο που καθημερινά παλεύει να κάνει το σωστό, το τέλειο, να μην κάνει λάθη, να βγουν σωστά τα μαθηματικά στο τέλος, να πετύχει καλούς χρόνους, να έχει υψηλές αποδόσεις γιατί απόδοση και χρόνος σημαίνει και κέρδος. Το βλέπω και με τα παιδιά που δουλεύω στο Μουσείο Ηρακλειδών στα εργαστήρια μας: το άγχος τους να τα κάνουν όλα σωστά, να πάρουν το μπράβο της δασκάλας, να είναι καλά παιδιά. Το ζητούμενο όμως δεν είναι αυτό κατά την ταπεινή μου γνώμη, το ζητούμενο είναι να εκφραστούμε, να ελευθερώσουμε όσα μας πνίγουν, να μάθουμε μέσα από τα λάθη μας και γιατί όχι να απολαύσουμε τη διαδικασία. Η τέχνη δηλαδή είναι το αντίθετο από όσα μας μαθαίνουν από μικρά πνίγοντας κάθε δημιουργική μας τάση: μας ζητά να αφήσουμε την πραγματικότητα πίσω μας για λίγο και να μπούμε στα βαθιά μέσα μας, να βουτήξουμε στο συναίσθημα, στα όμορφα και άσχημα μονοπάτια μας, να δούμε στη δημιουργία κάποιου άλλου κομμάτια της δικής μας δυσφορίας και να καταπραϋνθούμε, να απαλυνθεί ο πόνος μας, να βιωθεί το τραύμα μας, να φροντιστεί η πληγή μας, να αγκαλιαστεί το μέσα μας. Θα ήθελα ιδανικά η έκθεση να μην είναι απλή απεικόνιση μιας δύσκολης κατάστασης με μπογιές και πηλό ή ό,τι άλλα υλικά υπάρχουν,αλλά να βιωθεί η τέχνη ως μονοπάτι διεξόδου από τα δύσβατα της ζωής, να πάρει ο θεατής δύναμη, καθώς θα δει να ονοματίζονται συναισθήματα και ψυχικές καταστάσεις.Αν ονοματίσουμε κάτι ίσως και μπορούμε να το κοιτάξουμε κατάματα, και να το αντιμετωπίσουμε σιγά-σιγά βήμα-βήμα, με τη βοήθεια και ειδικού όπου χρειάζεται. Θα ήθελα το κοινό να προβληματιστεί, να νοιώσει συντροφιά, ότι δεν τα περνά μόνο εκείνο τα δύσκολα και τα άσχημα, αλλά ότι όσα γίνονται εκτός και εντός δεν σταματούν τη ροή της ζωής, όσο αλλαγμένη κι αν είναι μετά από τραυματικά γεγονότα. Κάπου εκεί στις χαραμάδες της ζωής παίζεται όλο το παιχνίδι και το Τραύμα γίνεται εφόδιο για να συνεχίσουμε να προχωράμε, όσο και όπως μπορούμε και μας επιτρέπουμε.
