Στις 21 Μαΐου του 1928 γεννιέται στην Αθήνα ένας από τους σημαντικότερους ποιητές που γνώρισε ποτέ η Ελλάδα. Ο λόγος φυσικά για τον Τίτο Πατρίκιο, έναν ποιητή που πλούτισε τη λογοτεχνική παραγωγή αυτού του τόπου με το πλούσιο και πολυσχιδές του έργο, το οποίο και συνεχίζει ακάματα μέχρι σήμερα.
Χρόνια Πολλά, Τίτο Πατρίκιε!
Σε ευχαριστούμε που “ντύνεις” με τα μαγικά υλικά της ποίησής σου την πεζή καθημερινότητα!
ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΚΑΙ ΣΠΟΥΔΕΣ
Οι γονείς του ήταν οι πολύ γνωστοί ηθοποιοί του θεάτρου, ο Σπύρος Πατρίκιος και η Λέλα Σταματοπούλου – Πατρικίου. Παιδί ακόμη, ο Πατρίκιος γοητεύτηκε από το όραμα μιας καλύτερης και δικαιότερης κοινωνίας και υπερασπίσθηκε αυτό το όραμα με την κριτική του σκέψη και με την ενεργό συμμετοχή του. Στη διάρκεια της Κατοχής έλαβε μέρος στην Εθνική Αντίσταση ως μέλος της ΕΠΟΝ, του EΑΜ και του ΕΛΑΣ.
Το 1943 δημοσιεύεται στο περιοδικό «Ξεκίνημα της Νιότης» το ποίημά του, με τίτλο «Αν βρεις». Είναι η πρώτη του εμφάνιση στα ελληνικά γράμματα σε ηλικία μόλις 15 ετών. Το 1946 ολοκλήρωσε τα γυμνασιακά του μαθήματα στο Βαρβάκειο και γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1951, τελειόφοιτος της Νομικής, «έφτασε νύχτα με συνοδεία στη Μακρόνησο, από κει τον ξανάστειλαν με χειροπέδες στην εξορία» στον Αϊ-Στράτη (1952-1953), από όπου επέστρεψε ως «αδειούχος εξόριστος» και εργάστηκε ως δικηγόρος. Όμως ο Δικηγορικός Σύλλογος έκανε έφεση εις βάρος του, διότι «δεν μπορεί κάποιος να ασκεί τη δικηγορία στις άδειές του από την εξορία». Το 1954 κυκλοφόρησε σε προσωπική έκδοση ο Χωματόδρομος, τον οποίο έγραψε εξ ολοκλήρου στον Αϊ-Στράτη, και εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από την κριτική της εποχής. Το 1959 φεύγει για το Παρίσι, όχι για να αυτοεξοριστεί, αφού κανείς δεν εξορίζεται από μόνος του, αλλά για να «λευτερωθεί μονάχος. Να αυτοαπελευθερωθεί», όπως εύστοχα επισημαίνει.
Στο Παρίσι σπούδασε Κοινωνιολογία και Φιλοσοφία. Επέστρεψε στην Ελλάδα, αλλά μετά την επιβολή της δικτατορίας κατέφυγε ξανά στο Παρίσι, όπου πήρε μέρος σε εκδηλώσεις ενάντια στο παράνομο καθεστώς, δράση για την οποία η χούντα των συνταγματαρχών είχε ζητήσει να του αφαιρεθεί η ελληνική υπηκοότητα. Από το 1967 έως το 1975 κινείται ανάμεσα στο Παρίσι και στη Ρώμη. Στην ποίησή του αυτή την περίοδο είναι έντονο το στοιχείο του νόστου (Ξένοι παντού, γυρνάμε / από χώρα σε χώρα, από πόλη σε πόλη. / Το λίγο φως απ’ την πατρίδα / που απόμεινε στην κόχη του ματιού / όλο και ξεθωριάζει / κάτω από ξένους ουρανούς.).
Σε μια συνέντευξή του, τον Ιανουάριο του 2013 αναφέρει: «Τέλη του ’75 στο Παρίσι, και η γυναίκα μου κι εγώ είχαμε εξαιρετικές επαγγελματικές προτάσεις από την Ουνέσκο, από το πανεπιστήμιο. Είπαμε όχι σε όλες. Θέλαμε, το παιδί που περιμέναμε, να γεννηθεί στην Ελλάδα. Ήμασταν κι οι δυο… υπερβαλλόντως αισιόδοξοι για τις αλλαγές που θα ’φερνε η μεταπολίτευση. Και βρεθήκαμε άνεργοι, να ξεκινάμε από την αρχή… Παρ’ όλο που έζησα χρόνια στο εξωτερικό, και τότε και τώρα είμαι κατά της αποδημίας. Αυτός είναι ο τόπος μας. Αυτός μας έλαχε. Με πονάει η καρδιά μου βλέποντας τόσα παιδιά να εκπατρίζονται».
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ
Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1975 και εργάστηκε ως δικηγόρος, κοινωνιολόγος και λογοτεχνικός μεταφραστής. Η ποίησή του έχει ως αφετηρία την ελληνική Αντίσταση, την Κατοχή, τον Εμφύλιο και τη μετεμφυλιακή περίοδο στην Ελλάδα. Συνοδοιπόροι του είναι οι ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς. Οι επιρροές του, απαντώνται στα πρόσωπα των Παλαμά, Καβάφη, Σικελιανού, Βάρναλη, Καρυωτάκη, Βρεττάκου, Σεφέρη. Αρχικά επιδίδεται στην πολύστιχη και πολυμερή σύνθεση κατά τα πρότυπα του Ουίτμαν, του Μαγιακόφσκι, του Νερούντα και του Ρίτσου. Παράλληλα καλλιεργεί και το αυτόνομο ολιγόστιχο ποίημα -κάποτε το επιγραμματικό- επηρεασμένος από το παράδειγμα του Πάουντ, ενώ στην όψιμη φάση διακρίνονται επιρροές από τον Μπρεχτ.
Χαρακτηριστικά της ποίησής του είναι η ρεαλιστική στάση, η πικρή ειρωνεία, ο στοχαστικός σχολιασμός, που πηγάζει από την αποδοχή της πραγματικότητας, η κίνηση μεταξύ συναισθήματος και στοχασμού, ατομικής περιοχής και συλλογικού πεδίου, ο συγκερασμός καθημερινότητας και ιστορίας και η αυτοαναφορικότητα. Ο Τίτος Πατρίκιος δεν είναι μόνο ποιητής, μολονότι αυτό ήταν το κεντρικό «στοίχημα της ζωής του», όπως το όρισε κάποτε ο ίδιος. Κεντρικό, αλλά όχι μοναδικό, καθώς υπηρέτησε τα γράμματα ποικιλότροπα: ιδρυτικό μέλος και από
τους βασικούς συντελεστές του περιοδικού Επιθεώρηση Τέχνης, πεζογράφος και μεταφραστής. Μετέφρασε έργα των Σταντάλ, Αραγκόν, Μαγιακόφσκι, Νερούντα, Γκόγκολ, Γκαρωντύ, Λούκατς. Είναι άνθρωπος με πλούσιο βιωματικό υλικό και ευρύτατη παιδεία, που εμφαίνεται στην ποίησή του.
Ο ίδιος δεν αυτοπροσδιορίζεται ως στρατευμένος ποιητής, σχολιάζοντας ότι η στράτευση προϋποθέτει την πειθαρχία και την απόλυτη υποταγή, ενώ ο ποιητής είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος, που δεν υπόκειται σε κανενός είδους δέσμευση. Είναι κατ’ εξοχήν πολιτικός ποιητής, αν και θεωρείται από τους πιο ερωτικούς. Αναμφισβήτητα η ποίηση του Τίτου Πατρίκιου είναι ποίηση της πολιτικής του εμπειρίας. Ο χαρακτηρισμός «ποιητής της ήττας» δεν είναι πράγματι ενδεικτικός για εκείνον και την ποίησή του, καθώς η μάχη του για οράματα και ιδανικά μοιάζει ανυποχώρητη. Το αίσθημα της εξορίας κυριαρχεί σε όλη την ποίησή του, είτε ως εξορία πραγματική, ως κόλαση και καθαρτήριο μαζί, είτε στη συνέχεια ως αυτοεξορία, που γεννά το αίσθημα της αποκοπής μαζί με την οδυνηρή αναζήτηση της συνέχειας και της ενότητας. Ο Πατρίκιος προσπαθεί να καταπολεμήσει το αίσθημα αυτό της αποκοπής με την ανάμνηση των άλλων, δηλαδή των συντρόφων. Κεντρικός άξονας της ποιητικής ανθρωπογνωσίας του είναι και η αναζήτηση της αλήθειας. Μια αναζήτηση που ταυτίζεται με τον προορισμό της ποίησής του.
Η ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΤΙΤΟΥ ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ ΣΗΜΕΡΑ
Στο ερώτημα αν η ποίηση χρειάζεται στις μέρες μας, ο Πατρίκιος απαντά: «Ποτέ δεν είναι οι μέρες ποιητικές και ακριβώς γι’ αυτό χρειάζεται η ποίηση. Και όσο λιγότερο ποιητικές είναι, τόσο πιο κόντρα πρέπει να πηγαίνεις». Γι’ αυτό «μας βρίσκει η ποίηση». Για να ανατρέψει αντιανθρώπινες αντιλήψεις και πρακτικές. Για να αντιστρέψει την αρνητική πραγματικότητα. Για να μην ενδώσουμε στην ευτέλεια και στη χαμέρπεια που μας περιβάλλουν. Μόνο που πρέπει να διανύσουμε κι εμείς το δρόμο που μας αναλογεί. Να συναντήσουμε την ποίηση, έτσι ώστε να ανακαλύπτουμε τη μαγεία και την αλήθεια που κρύβουν μέσα τους οι στίχοι. Γιατί η επικοινωνία είναι αμφίδρομη. Γιατί ποίηση χωρίς αναγνώστες δεν ταξιδεύει.
Η ποίηση του Πατρίκιου, ουσιαστικά προσγειωμένη και κρυμμένη σε όλες τις πτυχώσεις του φαινομένου που ονομάζεται ζωή, επιδιώκει την ανατροπή του αναμενόμενου και τη μεταφορά στον κόσμο του ονείρου. Είναι μια ποίηση, ωστόσο, που δεν ονειροβατεί· δίνει την εντύπωση ότι έχει συναίσθηση της βασικής της αποστολής που δεν είναι άλλη από τον εναγκαλισμό με τον κάθε αναγνώστη σε ένα ονειρικό ποιητικό παραμύθι. Ο Πατρίκιος χαρίζει στο αναγνωστικό του κοινό μια ποίηση «απογυμνώνει και απογυμνώνεται» με ευθύτητα και τόλμη, όπως επεσήμανε και ο Μαρωνίτης για την ποιητική σύνθεσή του Πατρίκιου Σε βρίσκει η ποίηση (2012). Δίνει την αίσθηση ότι αφομοιώνει στην ποίησή του τα όσα συμβαίνουν γύρω του, αλλά και την δική του συμμετοχή και παρατήρηση. Είναι μια ποίηση συμπεριληπτική που αφουγκράζεται τα μύχια της ανθρώπινης ψυχής και αυτήν ακριβώς αποδίδει στα ποιήματά του. Ίσως για αυτό να αγαπήθηκε και τόσο πολύ από τους αναγνώστες.
Κλείνουμε το αφιέρωμά μας με το ποίημα που ο ίδιος ο Τίτος Πατρίκιος επέλεξε τον Απρίλιο του 2020 ως καταλληλότερο για την κρίση της πανδημίας που βιώνουμε σήμερα. Ο ίδιος δήλωσε: «Επειδή εξακολουθώ να έχω ισχυρούς δεσμούς με τους φίλους μου στη γειτονική Ιταλία και χαίρομαι που είναι όλοι καλά, με ενημέρωσαν ότι αυτές τις μέρες ένας διάσημος ηθοποιός της χώρας διάβασε στο Ιnstagram ένα δικό μου ποίημα. Πράγματι, είναι ένα ποίημα που ταιριάζει σ’ αυτή την κατάσταση. Το είχα γράψει σε μια περίοδο της ζωής μου που είχα γλιτώσει από μια δύσκολη εγχείρηση. Τότε είχα βρεθεί στο μεταίχμιο ζωής και θανάτου, μεταξύ ζωής και ανυπαρξίας. Οι γιατροί είχαν πει ότι δεν ήταν σίγουρο πως θα επιζούσα. Ωστόσο, τον Γενάρη του 2002 βγήκα ζωντανός απ’ αυτήν τη δοκιμασία και το καλοκαίρι του ίδιου έτους έγραψα το ποίημα». Ας απολαύσουμε λοιπόν το ποίημα «Άλλο ένα καλοκαίρι»· μια υπενθύμιση ότι «η ποίηση είναι το καταφύγιο που φθονούμε», όπως έλεγε και ο Καρυωτάκης, ακόμα και σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς!
«Άλλο ένα καλοκαίρι» (Τίτος Πατρίκιος)
Για σκέψου να μην πρόφταινα
κι αυτό το καλοκαίρι
να δω το φως ξανά εκτυφλωτικό
να νιώσω την αφή του ήλιου στο κορμί μου
να οσμιστώ δροσερές και χαλασμένες μυρωδιές
να γευτώ γλυκόξινες και πιπεράτες γεύσεις
ν’ ακούω τα τζιτζίκια ως τα κατάβαθα της νύχτας
να καταλαβαίνω τούς δικούς μου που αγαπώ
να μην αδημονώ μ’ αυτούς που με στηρίζουν
να σκέφτομαι κι εκείνους που θέλησα να ξεχάσω
να βρίσκω φίλους που έρχονται από μακριά
ν’ αφήνω κι άλλες ζωές να μπαίνουν στη δική μου
να κολυμπάω σε θάλασσες ζεστές
ν’ αντικρίζω φρέσκα σώματα γυμνά
ν’ αναπολήσω έρωτες, να ονειρευτώ καινούργιους
ν’ αντιληφθώ τα πράγματα που αλλάζουν.
Έτσι καθώς τα πρόφτασα αυτό το καλοκαίρι
λέω να ελπίζω για προσεχή Χριστούγεννα
για κάποια επόμενη Πρωτοχρονιά
– άσε να δούμε και για παραπέρα.
ΠΗΓΕΣ: Πατρίκιος – ομιλία, Τίτος Πατρίκιος: «Το σημαντικό είναι να μην κλειστούμε στον εαυτό μας και στη μοναξιά μας» | LiFO
