Ο κινηματογράφος αποτελεί μια σύγχρονη και βασική ιστορική πηγή, είτε πρόκειται για ντοκιμαντέρ είτε για ταινίες μυθοπλασίας, καθώς έμμεσα ή άμεσα δίνει πληροφορίες που σχετίζονται με το ιστορικό, πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Με αφορμή την συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή που έχει αφήσει τραυματικό αποτύπωμα στη συλλογική συνείδηση, όχι μόνον των Μικρασιατών που ξεριζώθηκαν από τη γενέθλια γη τους, αλλά και όλων των Ελλήνων, σας παρουσιάζουμε 7 Ντοκιμαντέρ από ταλαντούχους Έλληνες κινηματογραφιστές που κατέγραψαν τα γεγονότα της Μικρασιατικής Καταστροφής χρησιμοποιώντας την δύναμη της αφήγησης και φυσικά μνήμες, μαρτυρίες αλλά και κινηματογραφικό υλικό για να συνδέσουν το παρόν με το παρελθόν και να βοηθήσουν τις επόμενες γενιές να μην ξεχάσουν αλλά και να κατανοήσουν μία ανείπωτη τραγωδία που συγκλόνισε τον ελληνικό λαό.
«Στα ντοκιμαντέρ προσπάθησα να βρω την ουσία της ύπαρξης, να βγάλω αυτό που είναι βαθιά μέσα μου. Δεν έχω βρει ποτέ στη ζωή μου, τίποτα πιο συναισθηματικό, συναρπαστικό, τραγικό, όσο την πραγματικότητα μέσα από τη μηχανή μου. Αυτή μου έδωσε τη δυνατότητα να κατανοήσω, να περιχαράξω το άγνωστο και τα μυστικά της ιστορίας»
– Βασίλης Μάρος
1. Η τραγωδία του Αιγαίου (1961)
Ίσως το πιο σημαντικό ντοκιμαντέρ που φτιάχτηκε ποτέ στην Ελλάδα από τον πιο σημαντικό Έλληνα ντοκιμαντερίστα, Βασίλη Μάρο. Μια καταπληκτική καταγραφή του τι συνέβη από το 1920 έως 1945 (από το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων μέχρι και τα Δεκεμβριανά) στην Ελλάδα με σπάνια κινηματογραφημένα ντοκουμέντα της εποχής από την Μικρασιατική εκστρατεία, την καταστροφή της Σμύρνης, τη φωτιά που έκαψε την πόλη, τους πρόσφυγες στην Ελλάδα έως την δικτατορία του Μεταξά, τον πόλεμο του ‘40 και την απελευθέρωση του 1944. Ο Βασίλης Μάρος, με μισό αιώνα αδιάκοπης δημιουργίας (40 ντοκιμαντέρ) εχει τιμηθεί με 37 βραβεία και διακρίσεις σε διάφορα διεθνή και εγχώρια φεστιβάλ.
2. Σμύρνη – Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900 – 1922 και Από τις Δύο Πλευρές του Αιγαίου 1922 – 1924 (2012)
Δύο εκπληκτικά ντοκιμαντέρ πάνω στο τι ήταν η Σμύρνη, πως έγινε η καταστροφή και τι επακολούθησε με τις ανταλλαγές πληθυσμών από την Μαρία Ηλιού.
Με μαρτυρίες όχι μόνο μιας καταστροφής, αλλά και ενός πολυπολιτισμικού θαύματος, τα ντοκιμαντέρ είναι γεμάτα από εικόνες, φωτογραφίες και βίντεο, υλικό άγνωστο στο ευρύ κοινό, το οποίο αποκτήθηκε έπειτα από έρευνες σε αμερικανικά και ευρωπαϊκά αρχεία. Η αλήθεια είναι πως τα πρώτα δύο κομμάτια της ταινίας της Ηλιού αποτελούν ξενάγηση σε έναν επίγειο παράδεισο. Μια πόλη όπου Ελληνες, Αρμένιοι, Τούρκοι και «Λεβαντίνοι» συμβιώνουν αρμονικά, μέσα σε ένα αμάλγαμα γλωσσών και πολιτισμών που παραπέμπει μόνο σε σύγχρονες μεγαλουπόλεις.
Ολα αυτά δεν τα ακούμε απλώς μέσα από τις περιγραφές του Αλέξανδρου Κιτροέφ, του Τζάιλς Μίλτον και των υπόλοιπων ιστορικών συμβούλων, αλλά τα βλέπουμε σε φωτογραφίες και βίντεο της εποχής, από την περίφημη προκυμαία της Σμύρνης μέχρι την Οπερα, τις γειτονιές και τους αγρούς γύρω της, συνοδευμένα από την όμορφη μουσική υπόκρουση του Νίκου Πλατύραχου, ενώ Σμυρνιοί, πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, αφηγούνται τα προσωπικά τους βιώματα. Μάλιστα, τρεις από αυτούς, ξετυλίγουν οικογενειακές μικροϊστορίες σε σχέση με τα γεγονότα, από την ελληνική, την αρμενική και την τουρκική πλευρά, από την εποχή του κοσμοπολιτισμού ως τα χρόνια της Καταστροφής.
Τα ιστορικά αυτά ντοκιμαντέρ είναι μεγάλης σημασίας όχι μόνο γιατί το ελληνικό κοινό βλέπει άγνωστες εικόνες από τη Σμύρνη αλλά και γιατί συγχρόνως βλέπει με έναν νέο τρόπο την Ιστορία. Η Ηλίου και οι συνεργάτες της κρατούν αποστάσεις τόσο από μια υπέρμετρα εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεότερες απόπειρες που αποσιωπούν τα τραγικά γεγονότα της Καταστροφής, παραμορφώνοντας την αλήθεια. Εκατό χρόνια μετά την Καταστροφή, θέλουν να τιμήσουν τον κόσμο που χάθηκε το 1922 αλλά και συγχρόνως την επιστήμη της Ιστορίας.
“Πάντα ακούγαμε πως η Σμύρνη ήταν ελληνική, ωστόσο η αλήθεια είναι ότι ήταν πολυπολιτισμική και αυτή ακριβώς ήταν η δύναμή της. Ήταν σημαντικό στη διήγηση της ιστορίας, πριν και μετά τον Σεπτέμβριο του 1922, να εκπροσωπούνται οι διαφορετικές κοινότητες και κυρίως οι Ελληνες, οι Αρμένιοι και οι Τούρκοι.”
3. 1922: Ο Μεγάλος Ξεριζωμός (2006-2007)
Toν Νοέμβριο του 1925, όταν πια έχουν ολοκληρωθεί οι μεταπολεμικές ρυθμίσεις, το National Geographic δημοσιεύει ένα εκτεταμένο άρθρο που παρουσιάζει τα συγκλονιστικά γεγονότα των προηγούμενων χρόνων.Το άρθρο φέρει τον τίτλο «Η μεγαλύτερη μετακίνηση των πληθυσμών της Ιστορίας» και την υπογραφή του συγγραφέα Melvine Tsater, απεσταλμένο του National Geographic στην περιοχή, και αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων. Η εξιστόρησή του απαρτίζεται από δεκάδες αυθεντικές φωτογραφίες της εποχής, και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφόρησης από έναν ανεξάρτητο αυτόπτη μάρτυρα.
Πριν από μερικά χρόνια διαπιστώθηκε πόσο έγκυρο και επίκαιρο ήταν το άρθρο του Μέλβιλ Τσάτερ. Έτσι, γεννήθηκε η ιδέα της “παραγωγής” ενός λευκώματος, αλλά και τη δημιουργία ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ που θα παρουσιάζει τα γεγονότα του “Μεγάλου Ξεριζωμού” με την ανυπέρβλητη ποιότητα και εγκυρότητα που διακρίνει το μεγαλύτερο μη εκπαιδευτικό οργανισμό του κόσμου. Η National Geographic Society θεώρησε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αλλά και προκλητική αυτή την ιδέα, οπότε, μετά από μακροχρόνια προσπάθεια, συγκεντρώνεται το πρωτότυπο αρχειακό υλικό του «National Geographic», από τη δεκαετία του 1920 και έπειτα, τόσο στο ντοκιμαντέρ όσο και στο πολυτελές οπτικοακουστικό λεύκωμα-βιβλίο που συνοδευόταν από DVD.
4. Από τη Μεγάλη Ελλάδα στην Μικρασιατική Καταστροφή (2013)
Ελληνικό ντοκιμαντέρ που αναφέρεται στο όραμα της «Μεγάλης Ιδέας» και στις λανθασμένες πολιτικές επιλογές που οδήγησαν στην μεταστροφή της πολιτικής των μεγάλων δυνάμεων που είχαν ως αποτέλεσμα την κατάρρευση του ελληνικού μετώπου και την τραγωδία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης. Ένα προσεγμένο αποτέλεσμα από τον γνωστό ντοκιμαντερίστα, σκηνοθέτη και κινηματογραφιστή, Σταμάτη Τσαρουχά.
5. Από την Μικρασία Χαίρε (1997)
Από τη μια μεριά δύο νεαρά κορίτσια, δύο αδελφές: Γεωργία και Νεφέλη Δεσποτοπούλου. Από την άλλη οι «εθνικοί αδελφοί», πολεμιστές από το μέτωπο της Μικρασίας. Συνδετικός τους κρίκος ένα ξεχασμένο σήμερα σωματείο «Η ΑΔΕΛΦΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΟΥ». Μες απ’ τα γράμματά τους θα ζωντανέψει ολόκληρη η κρίσιμη πενταετία 1918 – 1922. Ο εθνικός διχασμός, η απομόνωση από τους συμμάχους, η Μικρασιατική εκστρατεία, η πορεία του ελληνικού στρατού μέσα στην έρημο της Ανατολίας, κάτω από τον αδυσώπητο ήλιο, οι κακουχίες, οι αρρώστειες, οι ηρωισμοί και τέλος, η συμφορά, η εθνική καταστροφή και η πυρπόληση της Σμύρνης. Το κουρέλιασμα των ονείρων. Η καταρράκωση της Μεγάλης Ιδέας. 700.000 νεκροί, 1.500.00 πρόσφυγες. Μαρτυρίες δόξας και ολέθρου. Η ιστορία εδώ δεν περιγράφεται αλλά γράφεται από εκείνους που την έζησαν και τώρα αναπαύονται στη λήθη.
Με σπάνια κινηματογραφικά αρχεία, ξεχασμένες φωτογραφίες και επιστολές το ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία Σοφία Σφυρόερα είναι από τα πιο ιδιαίτερα που υπάρχουν για την Μικρασιατική Καταστροφή. Παρουσιάζονται συνεντεύξεις προσφύγων πρώτης γενιάς, καθώς και ιστορικά τεκμήρια που εξηγούν τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιόδου. Ακούγονται αποσπάσματα από την αλληλογραφία στρατιωτών, στα οποία διαφαίνεται η κούραση και η εξαθλίωση αυτών των ανθρώπων. Παράλληλα, μέσα από αρχειακό υλικό και φωτογραφίες παρακολουθούμε την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το Μάιο του 1919, τη Συνθήκη των Σεβρών, την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου, τη Βουλή των Λαζάρων, την πορεία του βασιλιά Κωνσταντίνου Β’, το οργανωμένο σχέδιο εξόντωσης των ελληνικών πληθυσμών των μικρασιατικών παραλίων, τη μάχη στο Σαγγάριο ποταμό, και τελικά την παράδοση της Σμύρνης στις φλόγες και το διωγμό των Ελλήνων.
Για παρακολούθηση εδώ: https://archive.ert.gr/7877/
6. Προσφυγική Ελλάδα (2002)
Ντοκιμαντέρ το οποίο παρακολουθεί την πορεία των Μικρασιατών προσφύγων μετά την Καταστροφή το 1922 και την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923. Πρώτης και δεύτερης γενιάς πρόσφυγες καταθέτουν την προσωπική τους μαρτυρία από τα γεγονότα της Καταστροφής το 1922, τις αγωνιώδεις προσπάθειες για διάσωση, τις σκηνές πανικού που εκτυλίχθηκαν στο λιμάνι της Σμύρνης και τις περιπέτειές τους μέχρι την επιβίβαση στα πλοία που θα τους μετέφεραν στην Ελλάδα. Ακολουθεί αναφορά στην υποδοχή που τους επιφυλάχθηκε στην Ελλάδα από τον ντόπιο πληθυσμό, στις κακουχίες που πέρασαν, καθώς και στη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 που πολλαπλασίασε τον αριθμό των προσφύγων και όξυνε ακόμα περισσότερο το πρόβλημα της στέγασής τους.
Γίνεται λόγος για την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) που συστήθηκε το 1923 με σκοπό να επιλυθεί το πρόβλημα της εγκατάστασης και στέγασής τους. Παράλληλα επισημαίνεται η μεγάλη συμβολή των Μικρασιατών προσφύγων στην αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής στον ελλαδικό χώρο μέσω των επιχειρήσεων ταπητουργίας και κλωστοϋφαντουργίας που έστησαν, αξιοποιώντας την τεχνογνωσία και το επιχειρηματικό τους πνεύμα. Τέλος θίγεται το θέμα των αποζημιώσεων τις οποίες δικαιούνταν από τις διεθνείς συμβάσεις αλλά που δεν καταβλήθηκαν ποτέ πλήρως.
Για παρακολούθηση εδώ: https://archive.ert.gr/97149/
7. Η Ανατολή Έδυσε (2019)
Το ντοκιμαντέρ «Η Ανατολή έδυσε» από το Ελληνικό Ίδρυμα Ιστορικών Μελετών (ΙΔΙΣΜΕ) είναι από τα πιο πρόσφατα ντοκιμαντέρ επί του θέματος. Η σκηνοθεσία και το σενάριο είναι του Αλέξανδρου Παπαηλιού, η ιστορική επιμέλεια ανήκει στην Ειρήνη Σαρίογλου, η μουσική είναι του Γιάννη Βοργία και η αφήγηση του Γιώργου Κέντρου. Το ντοκιμαντέρ είναι βασισμένο στις ανταποκρίσεις του δημοσιογράφου Κώστα Μισαηλίδη για την Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922). Η τραγωδία ξετυλίγεται μέσα από το λόγο του Μικρασιάτη πολεμικού ανταποκριτή, δημοσιογράφου και ποιητή. Από τα σκληρά πεδία των μαχών και τα ερείπια, αναδύεται το ανθρώπινο δράμα. Απέσπασε το Βραβείο Καλύτερου Μεγάλου Μήκους Ντοκιμαντέρ στο 13ο Φεστιβάλ Ελληνικού Ντοκιμαντέρ Χαλκίδας (2019) και συμμετείχε στο Επίσημο Πρόγραμμα του 21ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
«Μπορεί η ζωή ενός δημοσιογράφου να συμβάλει στην περαιτέρω διερεύνηση ενός θέματος τόσο εκτενώς μελετημένου, όπως η Μικρασιατική Εκστρατεία; Η περίπτωση του Κώστα Μισαηλίδη απαντά θετικά σε αυτό το ερώτημα, αφού μέσα από τη δράση του, δημοσιογραφική και άλλη, κατά την περίοδο 1919-1922 αναδεικνύονται μερικές ‘παραγκωνισμένες’, ιστοριογραφικά, διαστάσεις του ελληνοτουρκικού πολέμου»
– Αλέξανδρος Μακρής, ιστορικός
Bonus – ΜΟΥ ΛΕΝΕ ΝΑ ΜΗ Σ’ ΑΓΑΠΩ – ΤΟ ΣΜΥΡΝΕΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ (2003)
Η ταινία είναι το «πορτρέτο» του μουσικού είδους που γεννήθηκε στις πολυεθνικές πόλεις της Τουρκίας – Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, κλπ – από τα κατώτερα και μεσαία στρώματα των Ελλήνων. Αφουγκράζεται τον κόσμο που έζησε εκεί και που αυτή η μουσική εκφράζει σε κάθε στιγμή του: στη δουλειά, στη γιορτή, στον έρωτα, στην ειρήνη, στον πόλεμο, στην εξορία. Μεταφέροντας στοιχεία από την ελληνική παράδοση (βυζαντινή μουσική, δημοτικά, νησιώτικα) η μουσική αυτή διαμορφώθηκε σε ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον σε κάποια δεδομένη ιστορική συγκυρία δημιουργικής συνύπαρξης με διαφορετικούς λαούς και εξελίχθηκε στην Ελλάδα πια, μετά τη Μικρασιατική καταστροφή το 1922, εκφράζοντας τις νέες συνθήκες ζωής.
Είναι προπάντων μια περιπλάνηση, ένα οδοιπορικό, εκεί και εδώ, τότε και τώρα, στα ίχνη του σε ανθρώπους, χώρους, αντικείμενα, μουσικές, χορούς. Σήμερα εποχή ατομικισμού και ιδιώτευσης, οι επιβιώσεις του Σμυρναίικου – Πολίτικου Τραγουδιού μαρτυρούν ότι αυτός ο πολιτισμός, του οποίου κορυφαία έκφραση αποτελεί το τραγούδι, δεν είναι μουσειακή υπόθεση, αλλά συνεχίζεται από γενιά σε γενιά διατηρώντας αναλλοίωτες μερικές από τις βασικές αξίες του όπως τη δημιουργικότητα, τη συλλογικότητα, την κοινωνική αλληλεγγύη, το δικαίωμα στη γιορτή, τελικά το ναι στη ζωή, παρά τις όποιες τραγωδίες.
Τιμητικές Αναφορές
Με αφορμή την συμπλήρωση 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή που έχει αφήσει τραυματικό αποτύπωμα στη συλλογική συνείδηση, όχι μόνον των Μικρασιατών που ξεριζώθηκαν από τη γενέθλια γη τους, αλλά και όλων των Ελλήνων, το COSMOTE TV κάνει ένα μεγάλο διμηνιαίο αφιέρωμα, που περιλαμβάνει συνολικά 18 σειρές και ντοκιμαντέρ για τα γεγονότα και τους πρωταγωνιστές της ιστορικής αυτής περιόδου. Το αφιέρωμα θα μεταδίδεται από τις 29 Αυγούστου έως και τα τέλη Οκτωβρίου, ενώ στο πλαίσιο των προβολών θα κάνουν πρεμιέρα οι νέες παραγωγές της Cosmote TV, όπως οι παρακάτω, που μας φάνηκαν πολύ ενδιαφέρουσες.
Πηγές:
https://www.kathimerini.gr/culture/561987598/i-smyrni-ton-politismon-stin-othoni/
https://flix.gr/news/vassilis-maros-ote-tv-history-tribute.html
https://archive.org/details/HistoricalDocumentary
https://www.politeianet.gr/books/9789606731242–national-geographic-1922-o-megalos-xerizomos-11272
https://www.idisme.gr/ntokimanter/i-anatoli-edyse
https://www.ethnos.gr/culture/article/66844/hanatolhedysestopolitistikokentrogalatsioy
