Η πορεία προς το μέτωπο, Οδυσσέας Ελύτης

«Ξη­με­ρώ­νο­ντας τ’ Αγιαν­νιού με την αύριο των Φώτων, λά­βα­με τη δια­τα­γή να κι­νή­σου­με πάλι μπρο­στά, για τα μέρη όπου δεν έχει κα­θη­με­ρι­νές και σκό­λες. Έπρε­πε, λέει , να πιά­σου­με τις γραμ­μές που κρα­τού­σα­νε ως τότε οι Αρ­τι­νοί από Χει­μάρ­ρα ως Τε­πε­λέ­νι. Λόγω που εκεί­νοι πο­λε­μού­σα­νε απ’ την πρώτη μέρα, συ­νέ­χεια, κι είχαν μεί­νει σχε­δόν οι μισοί και δεν αντέ­χα­νε άλλο.

Δώ­δε­κα μέρες κιό­λας εί­χα­με μεις πιο πίσω, στα χωριά. Κι απάνω που συ­νή­θι­ζε τ’ αυτί μας πάλι στα γλυκά τρι­ξί­μα­τα της γης, και δειλά συλ­λα­βί­ζα­με το γά­βγι­σμα του σκύ­λου ή τον αχό της μα­κρι­νής κα­μπά­νας, να που ήταν ανά­γκη, λέει, να γυ­ρί­σου­με με στο μόνο αχο­λόι που ξέ­ρα­με: στο αργό και στο βαρύ των κα­νο­νιών, στο ξερό και στο γρή­γο­ρο των πο­λυ­βό­λων.

Νύχτα πάνω στη νύχτα βα­δί­ζα­με αστα­μά­τη­τα, ένας πίσω απ’ τον άλλο, ίδιοι τυ­φλοί. Με κόπο ξε­κολ­λώ­ντας το πο­δά­ρι από τη λάσπη, όπου, φορές, εκα­τα­βού­λια­ζε ίσαμε το γό­να­το. Επει­δή το πιο συχνά ψι­χά­λι­ζε στους δρό­μους έξω, καθώς μες στην ψυχή μας. Και τις λίγες φορές όπου κά­να­με στάση να ξε­κου­ρα­στού­με, μήτε που αλ­λά­ζα­με κου­βέ­ντα, μο­νά­χα σο­βα­ροί και αμί­λη­τοι, φέγ­γο­ντας μ’ ένα μικρό δαδί, μία – μία εμοι­ρα­ζό­μα­σταν τη στα­φί­δα. Ή φορές πάλι, αν ήταν βο­λε­τό, λύ­να­με βια­στι­κά τα ρούχα και ξυ­νό­μα­σταν με λύσσα ώρες πολ­λές, όσο να τρέ­ξουν τα αί­μα­τα. Τι μας είχε ανέ­βει η ψείρα ως το λαιμό, κι ήταν αυτό πιο κι απ’ την κού­ρα­ση ανυ­πό­φερ­το. Τέλος, κά­πο­τε ακου­γό­τα­νε στα σκο­τει­νά η σφυ­ρί­χτρα, ση­μά­δι ότι κι­νού­σα­με, και πάλι σαν τα ζα τρα­βού­σα­με μπρο­στά να κερ­δί­σου­με δρόμο, πρι­χού ξη­με­ρώ­σει και μας βά­λου­νε στόχο τ’ αε­ρο­πλά­να. Επει­δή ο Θεός δεν κά­τε­χε από στό­χους ή τέ­τοια, κι όπως το’ χε συ­νή­θειο του, στην ίδια πά­ντο­τε ώρα ξη­μέ­ρω­νε το φως….» [1]

Η 28η Οκτω­βρί­ου 1940 υπήρ­ξε ένα γε­γο­νός κα­θο­ρι­στι­κό για την ποί­η­ση του Οδυσ­σέα Ελύτη. Ο ίδιος κα­τα­τά­χθη­κε ως έφε­δρος αν­θυ­πο­λο­χα­γός στη Διοί­κη­ση του Στρα­τη­γεί­ου Α΄ Σώ­μα­τος Στρα­τού. Λί­γους μήνες αρ­γό­τε­ρα, στις 13 Φε­βρουα­ρί­ου 1941,τον με­τέ­θε­σαν στην πρώτη γραμ­μή.

« Η Αλ­βα­νία για τη σω­μα­τι­κή μου υπό­στα­ση ήταν μια πε­ρι­πέ­τεια αβά­στα­χτη. Για την ψυ­χι­κή μου όμως ιστο­ρία είναι μια βαθιά τομή. Λίγοι ξέ­ρουν ότι το κύριο βάρος του πο­λέ­μου το σή­κω­σαν οι αν­θυ­πο­λο­χα­γοί και συμ­βο­λι­κά αυτό θέ­λη­σα να δείξω, ηρω­ο­ποιώ­ντας έναν από αυ­τούς με το « Άσμα» που έγρα­ψα. Από το άλλο μέρος ο πό­λε­μος έγινε η αιτία να συ­νει­δη­το­ποι­ή­σω τι είναι ο αγώ­νας. Ομα­δι­κός πλέον και όχι προ­σω­πι­κός. Κα­τά­λα­βα τι ση­μαί­νει να μά­χε­σαι ενταγ­μέ­νος σε μια ομάδα που έχει ορι­σμέ­να ιδα­νι­κά και μά­χε­σαι και συ γι’ αυτό» [2]

«Γι’ αυ­τούς που με φωτιά ή μα­χαί­ρι κί­νη­σαν…

Γι’ αυ­τούς η νύχτα ήταν μια μέρα πιο πικρή

Λιώ­ναν το σί­δε­ρο, μα­σού­σα­νε τη γης

Ο Θεός τους μύ­ρι­ζε μπα­ρού­τι και μου­λα­ρο­τό­μα­ρο

Κάθε βρο­ντή ένας θά­να­τος κα­βά­λα στον αέρα

Κάθε βρο­ντή ένας άντρας χα­μο­γε­λώ­ντας άντι­κρυ

Στο θά­να­το – κι η μοίρα ό,τι θέλει ας πει.

Ξάφ­νου η στιγ­μή ξα­στό­χη­σε κι ήβρε το θάρ­ρος

Κα­τα­μέ­τω­πο πέ­τα­ξε θρύ­ψα­λα μέσ’ στον ήλιο

Κιά­λια, τη­λέ­με­τρα, όλμοι, κέ­ρω­σαν!

Εύ­κο­λα σαν χασές που σκί­στη­κεν ο αγέ­ρας!

Εύ­κο­λα σαν πλε­μό­νια που άνοι­ξαν οι πέ­τρες!

Το κρά­τος κύ­λη­σε από την αρι­στε­ρή μέρια…

Στο χώμα μόνο μια στιγ­μή τα­ρά­χτη­καν οι ρίζες

Ύστε­ρα σκόρ­πι­σε ο κα­πνός κι η μέρα πήε δειλά

Να ξε­γε­λά­σει την αντά­ρα από τα κα­τα­χθό­νια

Μα η νύχτα ανα­ση­κώ­θη­κε σαν πα­τη­μέ­νη oχιά

Μόλις στα­μά­τη­σε για λίγο μέσ’ στα δό­ντια ο θά­να­τος –

Κι ύστε­ρα χύ­θη­κε με­μιάς ως τα χλωμά του νύχια!

Τώρα κεί­τε­ται απάνω στην τσου­ρου­φλι­σμέ­νη χλαί­νη

Μ’ ένα στα­μα­τη­μέ­νο αγέρα στα ήσυχα μαλ­λιά

Μ’ ένα κλα­δά­κι λη­σμο­νιάς στ’ αρι­στε­ρό του αυτί

Μοιά­ζει μπα­ξές που του ‘ φυγαν άξαφ­να τα που­λιά

Μοιά­ζει τρα­γού­δι που το φί­μω­σαν μέσα στη σκο­τει­νιά

Μοιά­ζει ρολόι αγ­γέ­λου που εστα­μά­τη­σε

Μόλις εί­πα­νε «γεια παι­διά» τα μα­το­τσί­νο­ρα

Κι η απο­ρία μαρ­μά­ρω­σε…

Κεί­τε­ται απάνω στην τσου­ρου­φλι­σμέ­νη χλαί­νη.

Αιώ­νες μαύ­ροι γύρω του

Αλυ­χτούν με σκε­λε­τούς σκυ­λιών τη φο­βε­ρή σιωπή

Κι οι ώρες που ξα­νά­γι­ναν πέ­τρι­νες πε­ρι­στέ­ρες

Ακούν με προ­σο­χή`

Όμως το γέλιο κάηκε, όμως η γη κου­φά­θη­κε,

Όμως κα­νείς δεν άκου­σε την πιο στερ­νή κραυ­γή

Όλος ο κό­σμος άδεια­σε με τη στερ­νή κραυ­γή…

Έτσι καθώς τι­νά­ζε­ται μέσ’ στη βροχή το δέ­ντρο

Και το κορμί αδεια­νό μαυ­ρί­ζει από τη μοίρα

Κι ένας τρε­λός δέρ­νε­ται με το χιόνι

Και τα δυό μάτια πάνε να δα­κρύ­σουν –

Γιατί, ρω­τά­ει ο αιτός, πού’ ναι το παλ­λη­κά­ρι;

Κι όλα τ’ αι­τό­που­λ’ απο­ρούν πού’ ναι το παλ­λη­κά­ρι!

Γιατί, ρω­τά­ει στε­νά­ζο­ντας η μάνα, πού’ ναι ο γιος μου;

Κι όλες οι μάνες απο­ρούν πού να’ ναι το παιδί!

Γιατί, ρω­τά­ει ο σύ­ντρο­φος, πού να ‘ ναι ο αδερ­φός μου;

Κι όλοι οι σύ­ντρο­φοι απο­ρούν πού να’ ναι ο πιο μι­κρός!

Πιά­νουν το χιόνι, καίει ο πυ­ρε­τός

Πιά­νουν το χέρι και πα­γώ­νει

Παν να δα­γκά­σου­νε ψωμί κι εκεί­νο στά­ζει από αίμα

Κοι­τούν μα­κριά τον ου­ρα­νό κι εκεί­νος με­λα­νιά­ζει

Γιατί γιατί γιατί γιατί να μη ζε­σταί­νει ο θά­να­τος

Γιατί ένα τέ­τοιο ανό­σιο ψωμί

Γιατί ένας τέ­τοιος ου­ρα­νός εκεί που πρώτα εκα­τοι­κού­σε ο ήλιος!

Ήταν γεν­ναίο παιδί `

Με τα θα­μπό­χρυ­σα κου­μπιά και το πι­στό­λι του

Με τον αέρα του άντρα στην περ­πα­τη­ξιά

Και με το κρά­νος του, γυα­λι­στε­ρό ση­μά­δι

( Φτά­σα­νε τόσο εύ­κο­λα μέσ’ στο μυαλό

Που δεν εγνώ­ρι­σε κακό ποτέ του)

Με τους στρα­τιώ­τες του ζερβά – δεξιά

Και την εκ­δί­κη­ση της αδι­κί­ας μπρο­στά του

– Φωτιά στην άνομη φωτιά! –

Με το αίμα πάνω από τα φρύ­δια

Τα βουνά της Αλ­βα­νί­ας βρο­ντή­ξα­νε

Ύστε­ρα λυώ­σαν χιόνι να ξε­πλύ­νουν

Το κορμί του, σιω­πη­λό ναυά­γιο της αυγής

Και το στόμα του, μικρό πουλί ακε­λά­η­δι­στο

Και τα χέρια του, ανοι­χτές πλα­τεί­ες της ερη­μί­ας

Βρό­ντη­ξαν τα βουνά της Αλ­βα­νί­ας

Δεν έκλα­ψαν

Γιατί να κλά­ψουν

Ήταν γεν­ναίο παιδί!

Με βήμα πρω­ι­νό στη χλόη που με­γα­λώ­νει

Ανε­βαί­νει μο­να­χός και ολό­λα­μπρος…

Ανε­βαί­νει μο­να­χός και ολό­λα­μπρος

Τόσο πιω­μέ­νος από φως που φαί­νε­ται η καρ­διά του

Φαί­νε­ται μέσ’ στα σύν­νε­φα ο Όλυ­μπος ο αλη­θι­νός

Και στον αέρα ολό­γυ­ρα ο αίνος των συ­ντρό­φων…

Τώρα χτυ­πά­ει πιο γρή­γο­ρα τ’ όνει­ρο από το αίμα

Στους όχτους του μο­νο­πα­τιού συ­νά­ζο­νται τα ζώα

Γρυ­λί­ζουν και κοι­τά­ζου­νε σα να μι­λούν

Ο κό­σμος όλος είναι αλη­θι­νά με­γά­λος

Γίγας που κα­να­κεύ­ει τα παι­διά του

Μα­κριά χτυ­πούν κα­μπά­νες από κρύ­σταλ­λο

Αύριο, αύριο λένε: το Πάσχα τ’ ου­ρα­νού!

Λένε γι’ αυτόν που κάηκε μέσ’ στη ζωή

Λένε γι’ αυτόν που μήτε καν επρό­φτα­σε να κλά­ψει

Για τον βαθύ καημό του Έρωτα της ζωής

Λένε για το ζεστό κι αχάι­δευ­το κε­φά­λι του

Για τα με­γά­λα μάτια του όπου χώ­ρε­σε η ζωή

Τόσο βαθιά, που πια να μην μπο­ρεί να βγει ποτέ της!» [3]

Στις 26 Φε­βρουα­ρί­ου 1941 ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της προ­σβλή­θη­κε από κοι­λια­κό τύφο και με­τα­φέρ­θη­κε σε πολύ άσχη­μη κα­τά­στα­ση στο Νο­σο­κο­μείο των Ιω­αν­νί­νων. « Ο Ελύ­της είναι ένας δια­σω­θείς της ασθέ­νειας του πο­λέ­μου και της ασθέ­νειας λόγω πο­λέ­μου…» [4]

Κα­τα­θέ­τει ο ποι­η­τής σε συ­νέ­ντευ­ξή του στο πε­ριο­δι­κό «Παν­σπου­δα­στι­κή» τον Οκτώ­βριο του 1962 γι’ αυτήν την πε­ρι­πέ­τεια που ση­μά­δε­ψε το κα­το­πι­νό του έργο και τον ώθησε να δει δια­φο­ρε­τι­κά τη σχέση ανά­με­σα στην ποί­η­ση , τον ποι­η­τή και την κοι­νω­νία.

« Τι να έκανα εγώ, ένα χα­λα­σμέ­νο παιδί της Αθή­νας. Με κόπο, κόπο ανυ­πο­λό­γι­στο, κα­τά­φε­ρα να είμαι απλώς συ­νε­πής προς την απο­στο­λή μου. Αλλά είδα στα πρό­σω­πα των στρα­τιω­τών μου τη λάμψη που είναι ικα­νός ο ελ­λη­νι­σμός ν’ ανα­δώ­σει όταν πι­στεύ­ει στο δίκιο του. Και γνώ­ρι­σα από κοντά την αψη­φι­σιά του θα­νά­του, την ακα­τά­βλη­τη θέ­λη­ση της ζωής που έγινε τε­λι­κά και δική μου. Στο μέ­τω­πο, αρ­ρώ­στη­σα από βα­ρύ­τα­το τύφο. Τα νερά που πί­να­με όπου βρί­σκα­με , ανά­με­σα στα πτώ­μα­τα των μου­λα­ριών, ήτανε μο­λυ­σμέ­να. Χωρίς να γνω­ρί­ζω τι έχω, χρειά­στη­κε να κάνω τρία με­ρό­νυ­χτα με τα πόδια και με ζώο για να βρεθώ σε βατό δρόμο και να δια­κο­μι­σθώ στο Νο­σο­κο­μείο των Ιω­αν­νί­νων. Έμει­να εκεί σα­ρά­ντα μέρες με σα­ρά­ντα πυ­ρε­τό, ακί­νη­τος, με πάγο στην κοι­λιά. Με εί­χα­νε απο­φα­σί­σει, αλλά εγώ δεν είχα απο­φα­σί­σει τον εαυτό μου. Θυ­μά­μαι ότι αρ­νή­θη­κα να με με­τα­φέ­ρουν στον μικρό θά­λα­μο των ετοι­μο­θα­νά­των, όπως κά­ποιο άλλο βράδυ αρ­νή­θη­κα να κοι­νω­νή­σω και να εξο­μο­λο­γη­θώ στον παπά που μου φέ­ρα­νε, όταν η κρίση της αρ­ρώ­στειας έφτα­σε στο κα­τα­κό­ρυ­φο. Μόλις αρ­χί­σα­νε οι βομ­βαρ­δι­σμοί, ανοί­γα­νε το δι­πλα­νό μου πα­ρά­θυ­ρο – μην σπά­σουν τα τζά­μια και τι­να­χτούν απάνω μου – και φεύ­γα­νε όλοι στα κα­τα­φύ­για. Έτσι πέ­ρα­σα όλες τις τρο­με­ρές μέρες της Γερ­μα­νι­κής επι­θέ­σε­ως. Κα­τά­μο­νος σ’ έναν έρημο θά­λα­μο, και γε­μά­τος πλη­γές από την από­λυ­τη ακι­νη­σία. Και την ημέρα που κρί­θη­κε ότι είχα γλυ­τώ­σει και άρ­χι­σε να υπο­χω­ρεί ο πυ­ρε­τός, ήρθε η δια­τα­γή να εκ­κε­νω­θεί το Νο­σο­κο­μείο. Με βά­λα­νε όπως όπως σ’ ένα φο­ρείο, που το χώ­σα­νε σ’ ένα φορ­τη­γό αυ­το­κί­νη­το. Η φά­λαγ­γα από τα Γιάν­νε­να ως το Αγρί­νιο πο­λυ­βο­λή­θη­κε οκτώ φορές από τα « στού­κας». Οι φα­ντά­ροι τρέ­χα­νε στα χω­ρά­φια, όμως εγώ ήταν αδύ­να­το να σταθώ όρ­θιος έστω και για μια στιγ­μή. Τε­λι­κά, στο Αγρί­νιο, με πα­ρα­τή­σα­νε σ’ ένα πε­ζού­λι και φύ­γα­νε. Μια καλή κο­πέλ­λα, εθε­λο­ντής νο­σο­κό­μος με άλλη απο­στο­λή, με βο­ή­θη­σε και μ’ έσυρε ως το υπό­γειο μιας κα­πνα­πο­θή­κης, όπου σω­ριά­στη­κα κ’ έμει­να τρεις μέρες. Αλλά τα υπό­λοι­πα δεν έχουν ση­μα­σία για τους άλ­λους. Ση­μα­σία έχει ότι « έζησα το θαύμα» και σώ­θη­κα από ένα θαύμα…» [5]

«Πώς να σας το πω: ήταν ό,τι διά­βα­ζα στην πράξη, και μ’ ένα σφί­ξι­μο στην καρ­διά μην τύχει και δα­κρύ­σω, αυτά που με ανία και δυ­σφο­ρία διά­βα­ζα ώς τότε στα βι­βλία και για την ιστο­ρία της χώρας μου. Ηταν μια βίαιη φορά προς τα εμπρός του λαού που είχε κά­πο­τε ητ­τη­θεί, όχι εξ αι­τί­ας του, στη Μι­κρα­σία, και που τώρα θα έπαιρ­νε την εκ­δί­κη­σή του. Ετσι το έβλε­πα εγώ. Σαν άχτι μα­κρο­χρό­νιο που έβγαι­νε και ξε­θύ­μαι­νε. Δεν έπαι­ζε ρόλο που ο εχθρός ήταν δια­φο­ρε­τι­κός. Ο εχθρός ήτανε η Τυ­ραν­νία, ήτανε η μορφή του Άδι­κου, που την εί­χα­με υπο­στεί κάτω από δια­φο­ρε­τι­κές μορ­φές επί αιώ­νες και είχε γίνει μοίρα μας. Αυτή η εξέ­γερ­ση ενα­ντί­ον της Μοί­ρας, χωρίς υπο­λο­γι­σμό, μες στα όλα, αυτή η «όμορ­φη αφρο­σύ­νη», όπως λέω κάπου αλλού, ήτανε που ανέ­βα­ζε το γε­γο­νός σε μιαν άλλη σφαί­ρα, ποι­η­τι­κή. Μέσα μου έγινε μια ανα­παρ­θέ­νευ­ση των τριμ­μέ­νων εν­νοιών. Οι λέ­ξεις ξε­φου­σκώ­να­νε και ξα­να­γε­μί­ζα­νε με κα­θα­ρή ουσία. Με τη βο­ή­θεια της ου­σί­ας αυτής βρήκα το θάρ­ρος να ξα­να­προ­φέ­ρω λόγια που ώς τότε φο­βό­μου­να επει­δή τα συ­να­ντού­σα μόνο στα χείλη των κού­φιων πο­λι­τι­κών και των πα­τρι­δο­κα­πή­λων.» [6]

Το Μέ­τω­πο του 1940 στην Αλ­βα­νία, αλλά και οι κα­το­πι­νές εξε­λί­ξεις με την Κα­το­χή, τα Δε­κεμ­βρια­νά και τον Εμ­φύ­λιο ενέ­πνευ­σαν τον Οδυσ­σέα Ελύτη να συν­θέ­σει τα πολύ γνω­στά μας έργα « Άσμα Ηρω­ι­κό και Πέν­θι­μο για τον Χα­μέ­νο Αν­θυ­πο­λο­γα­χό της Αλ­βα­νί­ας» και « Το Άξιον Εστί». Εμπνεύ­στη­κε όμως ακόμα και έγρα­ψε την «Αλ­βα­νιά­δα», την « Κα­λω­σύ­νη στις Λυ­κο­πο­ριές» και τη «Βαρ­βα­ρία».

Η « Αλ­βα­νιά­δα», έργο ημι­τε­λές. Το πρώτο μέρος δό­θη­κε για δη­μο­σί­ευ­ση από τον ποι­η­τή στην « Παν­σπου­δα­στι­κή» συγ­χρό­νως με τη συ­νέ­ντευ­ξη που πα­ρα­χώ­ρη­σε.

«… δεν δη­μο­σιεύ­τη­κε ποτέ. Με­τα­δό­θη­κε όμως τον Οκτώ­βριο του 1956 από το Ρα­διο­φω­νι­κό Σταθ­μό Αθη­νών, με απαγ­γε­λία Θάνου Κω­τσό­που­λου και Μή­τσου Λυ­γί­ζου, ρα­διο­σκη­νο­θε­σία Νίκου Γκά­τσου και μου­σι­κή Μάνου Χα­τζι­δά­κι. Δεν είχε, απ’ όσο ξέρω, κα­μιάν απή­χη­ση, μο­λο­νό­τι η ρα­διο­φω­νι­κή πα­ρου­σί­α­ση βοη­θού­σε στην ανά­δει­ξη της ιδιό­τυ­πης τε­χνι­κής του. Ίσως να έφται­γα εγώ, ίσως το θέμα. Γε­γο­νός είναι ότι μου έλει­ψε από κει και πέρα η διά­θε­ση να συ­νε­χί­σω ένα έργο με τόσο με­γά­λες δια­στά­σεις. Καλά ή κακά δεν είμαι από τους ποι­η­τές που μπο­ρούν να γρά­φουν ερή­μην του κοι­νού. Μου χρειά­ζε­ται ο « αντί­κτυ­πος». Κάτι πε­ρισ­σό­τε­ρο: μου χρειά­ζε­ται αυτό που λέμε « αό­ρα­τη πα­ραγ­γε­λία»,η συ­ναί­σθη­ση ότι μια ομάδα αν­θρώ­πων , έστω και μικρή, πε­ρι­μέ­νει κάτι από μένα. Προ­χώ­ρη­σα αρ­κε­τά στο δεύ­τε­ρο μέρος, κ’ ύστε­ρα, ξαφ­νι­κά, στα­μά­τη­σα. Με τρά­βη­ξε το «Άξιον Εστί» που είχε αρ­χί­σει να ωρι­μά­ζει μέσα μου και που έμελ­λε να ηχή­σει αλ­λοιώς. Ωστό­σο, μια που αυτό το πρώτο μέρος εξα­κο­λου­θεί, προ­σω­πι­κά, να με ικα­νο­ποιεί απο­λύ­τως κ’ έχει εξάλ­λου πάρει κατά κά­ποιο τρόπο το βά­φτι­σμα της δη­μο­σιό­τη­τας, ευ­χα­ρί­στως σας το πα­ρα­χω­ρώ.» [7]

Από το πρόγραμμα της παράστασης του Εθνικού Θεάτρου (Αρχείο Εθνικού Θεάτρου)
Από το πρό­γραμ­μα της πα­ρά­στα­σης του Εθνι­κού Θε­ά­τρου (Αρ­χείο Εθνι­κού Θε­ά­τρου)

Ένα μικρό από­σπα­σμα:

« Ένας άγ­γε­λος μ’ αμπέ­χω­νο ανοι­χτό

Αγου­ρο­ξυ­πνη­μέ­νος γύ­ρι­ζε τ’ αντί­σκη­να

Μοι­ρά­ζο­ντας «λά­μπες θυ­έλ­λης».

Η όρ­γη­τα δά­γκω­νε τα σί­δε­ρα

Στα ρο­λό­για μέσα τ’ αρ­γο­κί­νη­τα

Σφυ­ρο­κό­ποι ατσά­λω­ναν ανό­μοιες ώρες…» [8]

Η « Κα­λω­σύ­νη στις Λυ­κο­πο­ριές» , συν­θε­τι­κό ποί­η­μα, το οποίο ο Ελύ­της έγρα­ψε μέσα στη να­ζι­στι­κή Κα­το­χή , το 1943. Η λο­γο­κρι­σία το έκοψε. Το ποί­η­μα δεν συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νε­ται στο συ­γκε­ντρω­τι­κό τόμο των Ποι­η­μά­των του Οδυσ­σέα Ελύτη που εκ­δό­θη­κε από τον Ίκαρο το 2002. Όμως το 1975 ο ποι­η­τής συ­νερ­γά­στη­κε με τον χα­ρά­κτη Δη­μή­τρη Πα­πα­γε­ωρ­γί­ου, στην Ισπα­νία, ο οποί­ος το φι­λο­τέ­χνη­σε με χα­ρα­κτι­κά . Το ποί­η­μα κυ­κλο­φό­ρη­σε σε δί­γλωσ­ση έκ­δο­ση.[9]

Από το πρόγραμμα της παράστασης του Εθνικού Θεάτρου (Αρχείο Εθνικού Θεάτρου)
Από το πρό­γραμ­μα της πα­ρά­στα­σης του Εθνι­κού Θε­ά­τρου (Αρ­χείο Εθνι­κού Θε­ά­τρου)

«Η Κα­λω­σύ­νη εδώ που βρέ­θη­κε μες στις λυ­κο­πο­ριές

Πρέ­πει νάχει μπα­ρού­τι στο σελ­λά­χι της

Και να δα­γκά­νει κάμες.

Ακού­γε­ται από την περ­πα­τη­ξιά σου η δόξα

Όπως ακού­γε­ται απ’ το βρό­ντη­μα του μπρούν­τζου ο ήλιος

Με­λα­ψό παλ­λη­κά­ρι

Που ακου­μπάς επάνω στην Ελ­λά­δα

Με το κου­ρά­γιο που ακου­μπά­ει στη μπόρα το έλατο

Και σου παν οι αιώ­νες όπως της πάει της αντρειάς

Το λου­λού­δι στα δό­ντια και το μπαμ

Της πι­στο­λιάς

Πέ­ρα­σαν μες στη μνήμη σου μνή­μες ανέ­μων

Η φωνή σου σκο­τεί­νια­σε σαν δρυ­μός

Είδες κάτω απ’ τα πόδια σου να ξε­κοι­λιά­ζου­νται άλογα

Δάση να τρων φω­τιές αν­θρώ­πους άν­θρω­πο

Είδες μια πέτρα τρυ­πη­μέ­νη από κραυ­γή θα­νά­του

Να ση­κώ­νει τη σκιά της τέρας

Μια γυ­ναί­κα με ράμ­φος και φτερά

Να σπα­ρά­ζει δεί­χνο­ντας ψηλά

Το φεγ­γά­ρι στο στόμα της φο­βέ­ρας

Τί­πο­τα συ! Μες στην καρ­διά του χρό­νου

Ζώ­νε­σαι γύρω σου το διά­στη­μα

Μέσα στη χώρα που ονει­ρεύ­ο­μαι

Λες, η ματιά του αρ­νιού σκο­τώ­νει τα τσα­κά­λια,

Μέσα στη χώρα τώρα που ονει­ρεύ­ε­σαι

Με­λα­ψό παλ­λη­κά­ρι

Λέω: Η ελ­πί­δα τό­φτα­σε το μπόι της κο­ρα­σιάς

Είν’ έτοι­μη η καρ­διά του αντρός να μα­χαι­ρώ­σει ατσά­λι

Κύττα: σελ­λώ­νει ο άνε­μος τα όνει­ρα

Σπί­θες πε­τούν τα πέ­τα­λα στο πυρρό νέφος

Η μέρα όπου και νάναι με λού­λου­δα μη­λιάς

Θα βγει να σερ­για­νί­σει πάλι στο αρ­χι­πέ­λα­γος!

Τριώ­νι της θαλ­λα­σι­νής νυ­χτιάς` Αλε­τρο­πό­δι

Που σα νεύ­εις με χρυ­σούς σταυ­ρούς

Τα πει­σμα­τά­ρι­κα παι­διά της χί­μαι­ρας`

Και συ εκ­στα­τι­κό μου Ελίκι

Στην αση­μέ­νια ζώνη της μα­τιάς μου

Απόψε

Αγρυ­πνή­σε­τε

Κι όταν φυ­σή­ξει απ’ τα βουνά της ερη­μιάς η για­μπο­λη

Στα­λά­ζο­ντας πικρά στην υπνω­μέ­νη γης

Ακουρ­μα­στεί­τε τη φωνή του λύκου

Ακουρ­μα­στεί­τε τη φωνή του λύκου

Σε βά­τους που έφτυ­σαν φωτιά και τώρα κρυώ­νουν

Σε δέ­ντρα που μα­τώ­σαν, σ’ ερη­μοκ­κλη­σιές που ράι­σαν

Σ’ αγκά­θια που φαρ­μα­κώ­σαν ένα φεγ­γά­ρι

Ακουρ­μα­στεί­τε τη φωνή του λύκου

Στις σπα­ραγ­μέ­νες σάρ­κες του γκρε­μού

Στα ρίγη που κρυ­στάλ­λω­σαν τις αγω­νί­ες του λόγ­γου

Για μια στερ­νή φορά

Φω­νά­ζω

Ακουρ­μα­στεί­τε τη φωνή του λύκου

Άστρα, ο χρη­σμός σας δε θα πάει χα­μέ­νος

Παι­διά, ο χαμός, ο χα­λα­σμός, η πείνα

Κι η ανά­γκη τρε­μο­σβυούν στο ψυ­χορ­ρά­γη­μα

Ορ­θώ­σε­τε τ’ αρ­μα­τω­μέ­να χέρια

Ξε­τε­λέ­ψε­τε

Θά­λασ­σα, χί­μαι­ρα, έκ­στα­ση

Ετοι­μά­σε­τε τη χώρα σας

Του χάρου τη φωνή δε θα την ανε­χτού­με

Η μέρα είναι κοντά που θα ψο­φή­σει ο λύκος

Που η απο­νιά θα φάει τις σάρ­κες της

Που θα βου­τή­ξει σε μια δόξα μύρου το βουνό

Και που η ψυχή θ’ ανά­ψει από τις μυ­στι­κές φλο­γί­τσες σας

Όπως και πριν Τριώ­δι, Αλε­τρο­πό­δι, Ελίκι!» [10]

Η «Βαρ­βα­ρία» δεν ολο­κλη­ρώ­θη­κε

Από τις εφημερίδες της εποχής (Αρχείο Εθνικού Θεάτρου)
Από τις εφη­με­ρί­δες της επο­χής (Αρ­χείο Εθνι­κού Θε­ά­τρου)

Το 1977 το Εθνι­κό Θέ­α­τρο συμ­με­τέ­χο­ντας στον εορ­τα­σμό της 28ης Οκτω­βρί­ου 1940 πα­ρου­σί­α­σε μια πα­ρά­στα­ση με « ήθος σύγ­χρο­νης τρα­γω­δί­ας με το ύφος αρ­χαί­ας τρα­γω­δί­ας» [11], η οποία στη­ρί­χτη­κε σε απο­σπά­σμα­τα από διά­φο­ρα ποι­ή­μα­τα που εμπνεύ­στη­κε ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της κυ­ρί­ως από τον πό­λε­μο της Αλ­βα­νί­ας. Η επι­λο­γή των απο­σπα­σμά­των έγινε από τους « Προ­σα­να­το­λι­σμούς», « Το Άξιον Εστί», « Αλ­βα­νιά­δα» και « Άσμα Ηρω­ι­κό και Πέν­θι­μο για τον Χα­μέ­νο Αν­θυ­πο­λο­χα­γό της Αλ­βα­νί­ας».

«Μέσα από το «Άσμα Ηρω­ι­κό και Πέν­θι­μο για τον Χα­μέ­νο Αν­θυ­πο­λο­χα­γό της Αλ­βα­νί­ας» και το «Άξιον Εστί» ξε­τυ­λί­γε­ται όλο το μέγα θάμα, το ελ­λη­νι­κό κι αν­θρώ­πι­νο μαζί, της « Αλ­βα­νιά­δας». Και μνήμη ζω­ντα­νή απλώ­νε­ται σε μια πα­ναρ­μό­νια τοι­χο­γρα­φία, πραγ­μα­τι­κή και υπε­ρού­σια μαζί. Τα πεζά κεί­με­να ιστο­ρούν την αλη­θι­νή πε­ρι­πέ­τεια του πο­λέ­μου. Και η ποι­η­τι­κή έξαρ­ση ει­κο­νί­ζει την υπερ­πραγ­μα­τι­στι­κή εξα­κό­ντι­ση της ψυχής του μα­χη­τή ποι­η­τή. Κα­νέ­νας ψευ­τοη­ρω­ι­σμός δεν χωρεί εδώ. Το μέ­γε­θος του αλη­θι­νού ηρω­ι­σμού ανα­δύ­ε­ται από το μέ­γε­θος της θυ­σί­ας. Και το θάμα βλα­σταί­νει από τις βα­θιές ρι­ζω­μέ­νες στην Ελ­λη­νί­δα φύση ρίζες του αν­θρώ­που, που εξυ­ψώ­νε­ται ως την ισο­θέ­ω­ση της ελευ­θε­ρί­ας με την αξία και τος κάλ­λος της» [12]

Πηγές:

[1] Από­σπα­σμα από το Ανά­γνω­σμα Πρώτο . Οδυσ­σέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί, Ίκα­ρος Εκ­δο­τι­κή Εται­ρία, Αθήνα 1977, 9η έκ­δο­ση

[2] Από το άρθρο του Χρή­στου Σιάφ­κου, Το φως, η αρχή και το τέλος. Δη­μο­σιευ­μέ­νο στην έκ­δο­ση της Ελευ­θε­ρο­τυ­πί­ας Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της ( 1911 – 1996) και στη σειρά «λέσχη αθα­νά­των».

[3] Απο­σπά­σμα­τα από το έργο: Οδυσ­σέα Ελύτη, Άσμα Ηρω­ι­κό και Πέν­θι­μο για τον Χα­μέ­νο Αν­θυ­πο­λο­χα­γό της Αλ­βα­νί­ας, Ίκα­ρος Εκ­δο­τι­κή Εται­ρία, Αθήνα 1981, 6η έκ­δο­ση

[4, 8 ] Από το άρθρο του Βα­σί­λη Κ. Κα­λα­μα­ρά, Η διαρ­κής λυ­ρι­κή επα­να­μά­γευ­ση. Δη­μο­σιευ­μέ­νο στην έκ­δο­ση της Ελευ­θε­ρο­τυ­πί­ας Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της ( 1911 – 1996) και στη σειρά «λέσχη αθα­νά­των».

[5, 6,7 ] Από το άρθρο του Δη­μή­τρη Γκιώ­νη «Έζησα το θαύμα της Αλ­βα­νί­ας». Ο Οδυσ­σέ­ας Ελύ­της, η ημι­τε­λής «Αλ­βα­νιά­δα» και η συμ­με­το­χή του στον αγώνα. Δη­μο­σιευ­μέ­νο στην «Ελευ­θε­ρο­τυ­πία» το Σάβ­βα­το 22 Οκτω­βρί­ου 2011.

[9] Οι πλη­ρο­φο­ρί­ες για το έργο Η κα­λω­σύ­νη στις Λυ­κο­πο­ριές από εδώ

[10] Τα απο­σπά­σμα­τα από το έργο Η κα­λω­σύ­νη στις Λυ­κο­πο­ριές εδώ

[11, 12] Από την κρι­τι­κή του Μπά­μπη Κλάρα στην εφη­με­ρί­δα « Η Βρα­δυ­νή» δη­μο­σιευ­μέ­νο στις 30/10/1977. Αρ­χείο Εθνι­κού Θε­ά­τρου.

Οδυσσέας Ελύτης: Η πορεία προς το Μέτωπο (Το έπος του 1940 στην ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη)