“Ρινόκερος” του Ιονέσκο: Αντιμέτωποι με το παράλογο

Ο «Ρινόκερος» είναι θεατρικό έργο γραμμένο από τον Ευγένιο Ιονέσκο το 1959. Το έργο ανήκει στη θεατρική σχολή γνωστή ως Θέατρο του Παραλόγου. Ο Ρουμάνος συγγραφέας εξιστορεί στον «Ρινόκερο» την ιστορία του Μπερανζέ, κατοίκου ενός μικρού γαλλικού χωριού που αρχίζει να κατακλύζεται από ρινόκερους. Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι υποκύπτουν στη μεταμόρφωση σε αυτό το καταστροφικό είδος, που φαντάζει στα μάτια τους πιο ανθρώπινο από τον υποτιθέμενο ανθρωπισμό του ανθρώπινου είδους. Όλοι, εκτός από τον Μπερανζέ που, έχοντας χάσει μέχρι και την αγαπημένη του στη μανία της ρινοκερίτιδας, θυσιάζοντας τον έρωτα για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, μένει μόνος. Η μοναξιά τον κάνει να αμφιβάλλει, να προβληματίζεται για τα ελαττώματά του, να αμφιταλαντεύεται για το κατά πόσο πρέπει να υποκύψει και αυτός στη νέα τάση. Κάτι μέσα του, όμως, δεν τον αφήνει να συνθηκολογήσει και να γίνει σαν αυτούς!

Ο «Ρινόκερος» είναι θεατρικό έργο γραμμένο από τον Ευγένιο Ιονέσκο το 1959. Το έργο ανήκει στη θεατρική σχολή γνωστή ως Θέατρο του Παραλόγου. Ο Ρουμάνος συγγραφέας εξιστορεί στον «Ρινόκερο» την ιστορία του Μπερανζέ, κατοίκου ενός μικρού γαλλικού χωριού που αρχίζει να κατακλύζεται από ρινόκερους. Σχεδόν όλοι οι κάτοικοι υποκύπτουν στη μεταμόρφωση σε αυτό το καταστροφικό είδος, που φαντάζει στα μάτια τους πιο ανθρώπινο από τον υποτιθέμενο ανθρωπισμό του ανθρώπινου είδους. Όλοι, εκτός από τον Μπερανζέ που, έχοντας χάσει μέχρι και την αγαπημένη του στη μανία της ρινοκερίτιδας, θυσιάζοντας τον έρωτα για τη σωτηρία της ανθρωπότητας, μένει μόνος. Η μοναξιά τον κάνει να αμφιβάλλει, να προβληματίζεται για τα ελαττώματά του, να αμφιταλαντεύεται για το κατά πόσο πρέπει να υποκύψει και αυτός στη νέα τάση. Κάτι μέσα του, όμως, δεν τον αφήνει να συνθηκολογήσει και να γίνει σαν αυτούς!

Το έργο συνήθως ερμηνεύεται ως αντίδραση και κριτική στην αιφνίδια έξαρση του Φασισμού και του Ναζισμού κατά τα γεγονότα που προηγήθηκαν του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και διερευνά τα ζητήματα του κομφορμισμού, του πολιτισμού, των μαζικών κινημάτων, της φιλοσοφίας και της ηθικής. Πρόκειται για μια ευφάνταστη αλληγορία για το φασισμό (γράφτηκε το 1959), αλλά όχι μόνο: ο όχλος, η ψυχολογία της μάζας, η συνήθεια και αποδοχή κάθε τέρατος αλλά και η ευθύνη της προσωπικής αντίστασης είναι τα θέματα που αναδεικνύονται από την πένα του Ιονέσκο, χωρίς το έργο να χάνει ούτε στιγμή την αστραφτερή θεατρικότητα που διακρίνει έναν μετρ της συγγραφής.

Ο ποιητικός Ιονέσκο γέννησε την αλληγορία με τους ρινόκερους, λίγα χρόνια μετά την «ανάκαμψη» από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, για να προβάλει ένα αντιναζιστικό μήνυμα. Οι συμβολισμοί που κρύβονται, ωστόσο, πίσω από το κείμενο αυτού του «τρελού», που αφιέρωσε σελίδες για να πλάσει μια -εκ πρώτης όψεως- ιστορία επιστημονικής φαντασίας, είναι αμέτρητοι και διαχρονικοί. Σε μία εποχή πολιτικής και ηθικής κρίσης, σε έναν κόσμο αμοραλισμού και απανθρωπιάς, σε μία κοινωνία γεμάτη από «μοναχικούς Μπερανζέ», όλοι βιώνουμε μία σύγχρονη μορφή «ρινοκεριάδας». Υποτασσόμαστε με την παγερή αδιαφορία μας στον κομφορμισμό του μικρού κουτιού που δημιουργούμε γύρω μας, χωρίς καν να μπορούμε να διανοηθούμε την ύπαρξη των άλλων κουτιών ακριβώς δίπλα μας. Επαναπαυ’ομαστε στην ιδέα ότι οι μεγάλοι και ισχυροί «γνώστες» δουλεύουν για να επιλύσουν τα προβλήματα που αφορούν εμάς τους ίδιους και παραιτούμαστε! Παραιτούμαστε από κάθε μορφή προόδου και από κάθε πρόκληση. Συνθηκολογούμε μπροστά στην πρώτη δυσκολία! Πλάθουμε, έτσι, τον δικό μας παράλογο κόσμο, όπου εθελοτυφλούμε και νιώθουμε πως βαδίζουμε μπροστά, ενώ στην ουσία κάνουμε μια τρύπα στο νερό. Ζούμε στην εγωιστική ψευδαίσθηση πως έχουμε κάνει το καλύτερο που μπορούμε και πως τα υπόλοιπα είναι εκτός των περιορισμένων δυνατοτήτων μας.

Ο “Ρινόκερος”, αναμφισβήτητα, είναι έργο αντιναζιστικό. Κυρίως όμως, είναι ένα έργο που αντιτίθεται σε κάθε μαζική υστερία, σε κάθε επιδημία, που κρύβεται κάτω από την καλύπτρα της λογικής και των ιδεών, αλλά που δεν παύει να είναι κοινωνική αρρώστια, της οποίας οι ιδεολογίες, στην πραγματικότητα, είναι το “άλλοθι”.
Αν διαπιστώσουμε ότι η ιστορία παραλογίζεται, αν η παραπληροφόρηση της κάθε προπαγάνδας υπάρχει για να καλύπτει τις αντιφάσεις ανάμεσα στα γεγονότα και τις ιδεολογίες που υποστηρίζει, αν καταφέρουμε να ρίξουμε ένα καθάριο βλέμμα στην επικαιρότητα, αυτό φτάνει για να μας εμποδίσει να υποκύψουμε στην παράλογη “λογική” και στα ψέματα που μας σερβίρουν, για να γλιτώσουμε από κάθε ίλιγγο.
Οι οπαδοί διαφόρων δογματισμών, κατηγόρησαν το συγγραφέα του “Ρινόκερου” ότι πήρε μιαν “αντιδιανοουμενίστικη” θέση και διέλεξε για ήρωά του έναν άνθρωπο μάλλον απλό. Θεώρησα όμως σωστό να μην παρουσιάσω ένα ιδεολογικό σύστημα, για να το αντιπαρατάξω σε άλλα τρέχοντα ιδεολογικά συστήματα. Σκέφτηκα, απλούστατα, πως αυτό που έπρεπε ν’ αποδείξω ήταν η μηδαμινότητα κάθε τρομερού συστήματος. Συστήματα που μας καθοδηγούν, παρασύρουν τους ανθρώπους, τους αποκτηνώνουν κι ύστερα τους καταντάνε σκλάβους. Σίγουρα κάποιος καταλαβαίνει πως τα λόγια του Ζαν, του Μποτάρ και του Ντιντάρ δεν είναι παρά “φόρμουλες-κλειδιά”. Τα συνθήματα που εξαπολύουν τα διάφορα δόγματα και που κρύβουν κάτω από το προσωπείο της αντικειμενικής ψυχρότητας την πιο παράλογη και άγρια παρόρμηση. Ο “Ρινόκερος” είναι, λοιπόν, μια προσπάθεια για να διαλυθούν αυτές οι μεταφυσικές ψυχώσεις.

Από τις 5 Οκτωβρίου 2019 το σπουδαίο έργο ανεβαίνει στο Θέατρο Κιβωτός, κάθε βδομάδα από Τετάρτη έως Κυριακή, σε σκηνοθεσία Γιάννη Κακλέα. Το παράλογο φαίνεται να ανταποκρίνεται στη σκηνοθετική προσωπικότητα του Κακλέα, καθώς τα έργα του είδους δεν υποτάσσονται σε αυστηρά καλούπια ούτε υπακούουν σε σαφείς διαχωρισμούς ύφους, κάτι που του δίνει την ευκαιρία να εξασκήσει την πληθωρική γραφή του χρησιμοποιώντας εργαλεία από όλο το φάσμα της τέχνης (κινηματογράφος, θέατρο δρόμου, σωματικό θέατρο, κόμικς κ.ά.). Στον πρωταγωνιστικό ρόλο βρίσκεται ο Άρης Σερβετάλης. Η ερμηνεία του στον ρόλο του Μπερανζέ, του «ανθρωπάκου» που αντιστέκεται μέχρις εσχάτων στη γοητεία του φαινομένου της αγέλης, είναι καθοριστική. Η παρουσία και η εμφάνισή του τον τοποθετούν εξαρχής έξω από τον κόσμο που τον περιβάλλει, ενώ σταδιακά διεισδύει όλο και περισσότερο στον πυρήνα της σκηνοθετικής πρότασης, που επιθυμεί να καταθέσει ένα βαθιά υπαρξιακό σχόλιο πάνω στο κοινωνικοπολιτικό φαινόμενο που περιγράφει το έργο. Με μια σωματική, αλλά εκ των έσω ερμηνεία, ο Σερβετάλης γίνεται με κάθε ίνα του κορμιού του εκείνος που αναλαμβάνει να κουβαλήσει πάνω του την ευθύνη ολόκληρης της ανθρωπότητας. Φυσικά δεν είναι μόνος. Άλλοι οκτώ νέοι ηθοποιοί –κάποιοι έχουν ήδη ξεχωρίσει, άλλοι κάνουν τα πρώτα τους βήματα– ανασυνθέτουν το αλλόκοτο αλλά απολύτως οικείο σύμπαν του έργου: Έλλη Τρίγγου, Στέλιος Ιακωβίδης, Ροζαλία Κυρίου, Θάνος Μπίρκος, Πάνος Παπαδόπουλος, Αγγελική Τρομπούκη, Κωστής Μπούντας, Αναστασία Στυλιανίδη, ενώ οι σταθεροί συνεργάτες του Κακλέα στη χορογραφία, τα σκηνικά, τους φωτισμούς και τη μουσική (Αγγελική Τρομπούκη, Σάκης Μπιρμπίλης, Σταύρος Γασπαράτος αντίστοιχα) συνθέτουν ένα πολλά υποσχόμενο ανσάμπλ.