Ζωγράφος, γλύπτης, σκηνοθέτης, σκακιστής. Λίγοι καλλιτέχνες μπορούν να καυχηθούν ότι άλλαξαν την πορεία της ιστορίας της τέχνης με τον τρόπο που έκανε ο Μαρσέλ Ντυσάν.
Ο Μαρσέλ Ντυσάν γεννήθηκε στο Μπλενβίλ-Κρεβόν της Γαλλίας. Το πλήρες όνομά του ήταν Ανρί Ρομπέρ Μαρσέλ Ντυσάν. Η οικογένειά του περιλάμβανε πολλούς καλλιτέχνες. Από τα 6 αδέρφια της οικογένειας, τα 4 ασχολήθηκαν τελικά με την τέχνη. Εομένως, η επιλογή καλλιτεχνικής καριέρας ήταν μια από τις λιγότερο επαναστατικές επιλογές του. Αν κι ο πατέρας του ήταν συμβολαιογράφος, ο παππούς του ήταν ζωγράφος και οι δύο μεγαλύτεροι αδελφοί του ήταν καλλιτέχνες, ο ένας χαράκτης κι ο άλλος γλύπτης. Αφού τελείωσε το σχολείο στη Ρουέν, ο Ντυσάν βρήκε τους αδελφούς του στο Παρίσι. Τα πρώτα έργα του είναι αδιάφορες απομιμήσεις ιμπρεσιονιστών και χαρακτηρίζονται ως μετά-ιμπρεσιονιστικά.
Το 1913 επισκέφτηκε τη Νέα Υόρκη, όπου το έργο του υπό τον τίτλο Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα δημιούργησε σκάνδαλο όταν εκτέθηκε σε δημόσια έκθεση.
Οι κυβιστές μίσησαν το έργο επειδή παρέβαινε τους κανόνες: είναι ένα γυμνό που, αντί να το βλέπουμε ακίνητο από διάφορες οπτικές γωνίες, το βλέπουμε κινούμενο από μία οπτική γωνία. Οι παραδοσιακοί το μίσησαν, επειδή τα γυμνά υποτίθεται πως ήταν η ιδανική μορφή κι εδώ, όχι μόνο το γυμνό διαλυόταν σε αμέτρητα επίπεδα, αλλά έκανε και κάτι τόσο κοινότοπο που καταντούσε αναξιοπρεπές μέχρι βλασφημίας: κατέβαινε μια σκάλα. Το κοινό το μίσησε γιατί δεν έβρισκε κανένα γυμνό στον πίνακα και δεν φαινόταν αν η μορφή είναι ανδρική ή γυναικεία, αν και είχε αντρικά γεννητικά όργανα.
Ο Ντυσάν ενθουσιάστηκε. Ζωγράφισε κι άλλα αντι-κυβιστικά έργα, σύντομα όμως κατάλαβε ότι δεν αρκούσε να ειρωνευτεί το κυρίαρχο καλλιτεχνικό κίνημα. Ήθελε να θίξει τις γενικές αρχές της τέχνης. Όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Ντυσάν κρίθηκε ακατάλληλος για υπηρεσία. Ο ίδιος είπε ότι έφταιγε η καρδιά του, αλλά ο λόγος ήταν μάλλον ψυχολογικός. Έχοντας βαρεθεί να εξηγεί σε όλους γιατί δεν βρισκόταν στο μέτωπο, το καλοκαίρι του 1915 έφυγε για τη Νέα Υόρκη.
Μετά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο ξαναγύρισε στο Παρίσι όπου συνεργάστηκε με τους ντανταϊστές και αναδεικνύεται σε θρυλική μορφή του κινήματος του Dada. Λίγο αργότερα συνεργάστηκε και με την ομάδα των υπερρεαλιστών. Σε αυτή παρέμεινε μέχρι το 1925. Για τους υπερρεαλιστές αποτελεί την κεντρικότερη φυσιογνωμία της σύγχρονης τέχνης.
Ο Ντυσάν όμως, απέρριπτε κάθε κίνημα ακριβώς επειδή ήταν κίνημα. Ωστόσο παρήγαγε ένα έργο που έγινε από τα γνωστότερα του Νταντά. Πήρε μια φτηνή κάρτα της Μόνα Λίζα, της σχεδίαζε μουστάκι και μούσι κι έγραψε στο κάτω περιθώριο: “L.H.O.O.Q.”, που στα γαλλικά διαβάζεται “Elle a chaud au cul”, δηλαδή “την τρώει ο κώλος της”. Έτσι ο Ντυσάν ειρωνεύτηκε την ίδια την ιδέα του “αριστουργήματος” και περιγέλασε αιώνες δυτικού πολιτισμού, δημιουργώντας ακόμα ένα σκάνδαλο στο χώρο της τέχνης.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο Ντυσάν αφιερώθηκε στη δημιουργία ενός alter ego, μιας γυναίκας ονόματι Rrose Selavy. Η Rrose δημιούργησε έργα, δημοσίευσε λογοπαίγνια και φωτογραφήθηκε από τον Μαν Ρέι. Η φήμη του αυξήθηκε και ένας έμπορος του πρόσφερε ετήσιο μισθό 10.000 δολάρια για ένα πίνακα τον χρόνο. Όμως, το 1923 ο Ντυσάν δήλωσε ότι εγκατέλειπε την τέχνη για το σκάκι. Η Rrose συνέχισε να παράγει λογοπαίγνια και να κάνει παράξενες δηλώσεις καθ’ όλη τη δεκαετία. Το 1924, παραδείγματος χάριν, πρότεινε να σχεδιαστεί ένα φόρεμα αποκλειστικά για κυρίες που υπέφεραν από λόξυγγα.
Πλέον εγκαταλείπει τους καμβάδες οριστικά για να περιπλανηθεί στη σκακιέρα. Το τρομερό παιδί ανακηρύσσεται μέλος της Εθνικής Γαλλίας σκακιού, παίζει στους Ολυμπιακούς, εμπνέει τον παγκόσμιο πρωταθλητή Φίσερ. Θέτει σε προβληματισμό τη δική του ατομική φιλοσοφία περί ηθικής, συμπυκνώνει συνήθως τις φράσεις του σε ατάκες του τύπου «Δεν υπάρχουν λύσεις, γιατί δεν υπάρχουν προβλήματα». Μιλά για όλα και αναλύει με την ηρεμία της μεστής ηλικίας τον τρόπο που εξηγούνται τα ασύλληπτα έργα του.
Το 1929 σταμάτησε να ζωγραφίζει και στράφηκε περισσότερο σε δισδιάστατα ή τρισδιάστατα σύμβολα και σε λογοπαίγνια που είχαν σκοπό να εξευτελίσουν τις κατεστημένες αντιλήψεις περί δημιουργίας στην τέχνη. Όταν τον ρωτούσαν για το έργο του, απαντούσε χαρακτηριστικά: “Αναπνέω”.
Ο Ντυσάν επίμονα πίστευε πως η τέχνη πρέπει να οδηγείται, πάνω από όλα, από ιδέες. Και θεωρείται ότι είναι ο πατέρας της εννοιολογικής τέχνης. Η άρνησή του να ακολουθήσει ένα συμβατικό καλλιτεχνικό μονοπάτι, που για τον ίδιο ήταν μια φρίκη επανάληψης, τον οδήγησε στην απόσυρσή του από τον κόσμο της τέχνης. Ο Ντυσάν απέρριψε κάθε τι που ο ίδιος αποκαλούσε «ευχαρίστηση του αμφιβληστροειδούς». Ήταν υπέρ μιας πιο πνευματικής, προσανατολισμένης προς την έννοια προσέγγισης τέχνης.
Με τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανήσυχοι Αμερικάνοι φιλότεχνοι κατέβαλαν εξαιρετικές προσπάθειες για να φυγαδευτεί ο Ντυσάν στις ΗΠΑ. Εκείνος έδειξε πενιχρό ενδιαφέρον για τους κόπους τους, αλλά τελικά τον Ιούνιο του 1942 έφτασε όντως στις ΗΠΑ, όπου κι έμεινε μετά τον πόλεμο.
Το 1953 παντρεύτηκε απρόσμενα την Αλεξίνα Σάντλερ, που ήταν η πρώτη σύζυγος του Πιερ Ματίς, σημαντικού εμπόρου τέχνης στη Νέα Υόρκη και γιος του ζωγράφου Ανρί Ματίς. Οι Ντυσάν ζούσαν μεταξύ Παρισιού και Μανχάταν. Κυκλοφορώντας στους καλλιτεχνικούς κύκλους γνώρισαν τους πάντες, από τον Σαλβαντόρ Νταλί μέχρι τον Τζάκσον Πόλοκ. Πέθανε στο Νεϊγί-συρ-Σεν της Γαλλίας το 1968, σε ηλικία 81 ετών, μετά από ένα ευχάριστο δείπνο με φίλους. Κανείς όμως δεν περίμενε την τελευταία του έκπληξη. Σχεδόν ένα χρόνο μετά τον θάνατό του, εκτέθηκε ένα νέο έργο στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφειας. Ο Ντυσάν είχε αφήσει οδηγίες για την κατασκευή του έργου, που φέρει τον τίτλο “Δεδομένα: 1. ο καταρράκτης 2. το φωταέριο”. Αποτελείται από μια δίφυλλη ξύλινη πόρτα με δυο μικρές τρύπες για τα μάτια. Μέσα από τις τρύπες φαίνεται, πίσω από έναν γκρεμισμένο τοίχο, μια γυμνή γυναίκα σε φυσικό μέγεθος, ξαπλωμένη σ’ ένα στρώμα από ξερά κλαδιά να βαστά μια λάμπα. Ίσως πρόκειται για το πλέον σκανδαλιστικό του έργο, καθώς η αίσθηση ηδονοβλεπτικής παραβίασης είναι σαφέστατη. Ο Ντυσάν, 45 χρόνια αφότου εγκατέλειψε επίσημα την τέχνη, σόκαρε και πάλι.
Σημαντικά έργα του θεωρούνται οι Παίκτες σκακιού, το Πέρασμα από την παρθένα στη γυναίκα, Στεγνωτήρι μπουκαλιών, κ.α. Η κίνηση σε διαδοχικά επίπεδα, η “χρονογραφία” είναι το καθοριστικό στοιχείο των έργων του. Σε αυτή την τεχνική στηρίχθηκε και το “Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα”, το οποίο σκανδάλισε το κοινό. Ο Ντυσάν ήταν από τους πρώτους που υποστήριξαν με πάθος πως το έργο τέχνης δεν στοχεύει μόνο στην ευαισθητοποίηση της όρασης και της νόησης
Το κύριο και πιο γνωστό μέρος της καλλιτεχνικής του παραγωγής αποτελείται από ready-made, έτοιμα, κοινά αντικείμενα που διάλεγε ο καλλιτέχνης, τα τιτλοφορούσε και τα ονόμαζε “τέχνη”. Ο όρος “ready-made” δημιουργήθηκε από τον ίδιο για να περιγράψει το έργο του Ρόδα ποδηλάτου και σκαμνί (1913), μια ρόδα που στερέωσε σε ένα σκαμνί και διασκέδαζε στριφογυρίζοντάς την.
Ο ίδιος γράφει: «Το 1913 είχα την ευτυχή ιδέα να προσαρμόσω ένα τροχό ποδηλάτου πάνω σ’ ένα σκαμνί κουζίνας και εκεί να τον βλέπω να γυρίζει. Ήταν εκείνη η εποχή που μου ήρθε στο μυαλό η λέξη “ready-made”, για να χαρακτηρίσω αυτής της μορφής την έκφραση. Ένα σημείο που θέλω να ξεκαθαρίσω είναι ότι η προτίμηση σ’ αυτά τα ready-mades ποτέ δεν μου υπαγορεύτηκε από κάποια αισθητική ευχαρίστηση. Η επιλογή βασιζόταν σε μια αντίδραση “οπτικής αδιαφορίας” συνδυασμένη ταυτόχρονα με την πλήρη απουσία καλού ή κακού γούστου… πραγματικά μια απόλυτη αναισθησία. Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η σύντομη φράση που κατά περίπτωση έγραφα πάνω στο ready-made. Αυτή η φράση αντί να περιγράφει το αντικείμενο, όπως θα έκανε ένας τίτλος, στόχο είχε να αποσπάσει το μυαλό του θεατή προς άλλες περιοχές περισσότερο λεκτικές». Στον «τροχό ποδηλάτου» με την επέμβαση του καλλιτέχνη ακυρώνεται η χρηστική λογική δύο αντικειμένων.
Τα καλλιτεχνικά παιχνίδια συνεχίστηκαν. Αγόρασε ένα φτυάρι και σκάλισε στο χερούλι την άνευ νοήματος φράση: “Πριν από το σπασμένο χέρι”. Το «φτυάρι του χιονιού» (1915) και «Το στεγνωτήρι μπουκαλιών» (1915), όπως και το προηγούμενο χωρίς άλλη επέμβαση, με την απομόνωση του και μόνο, αποθέτει τη χρηστική του ιδιότητα ως αντικειμένου των γαλλικών εστιατορίων και επιβαρύνεται από την ομοιότητα του με κάποιο απαίσιο όργανο βασανιστηρίου.
Το γνωστότερο ready-made του Ντυσάν είναι το έργο του Fountain, μία λεκάνη αποχωρητηρίου που φέρει την υπογραφή “R. Mutt 1917”. Το έργο δεν παρουσιάστηκε στην έκθεση όπου το είχε αρχικά αποστείλει ο Ντυσάν, παρά την υπόσχεση των διοργανωτών ότι θα παρουσιάζονταν όλα τα έργα αρκεί ο δημιουργός τους να πλήρωνε συνδρομή 6 δολάρια. Το έργο τελικά φωτογραφήθηκε από τον Αλ Στίγκλιτς και η φωτογραφία του δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “The Blind Man”, μαζί με σημείωμα της εκδότριας που υπεραμυνόταν της αισθητικής του αξίας. Έκτοτε δημιουργήθηκε δημόσια συζήτηση σχετικά με το αντικείμενο, το οποίο μάλιστα εξαφανίστηκε λίγο μετά τη φωτογράφησή του.
Το Δεκέμβριο του 2004 το έργο του Fountain, ανακηρύχθηκε το πλέον επιδραστικό έργο του 20ού αιώνα από 500 σημαντικούς ανθρώπους της βρετανικής τέχνης.
Ο Μαρσέλ Ντυσάν άσκησε, τόσο με το έργο του, όσο και με την θεωρητική του σκέψη, πολύ μεγάλη επίδραση στην μεταπολεμική τέχνη στην Ευρώπη και την Αμερική. Θεωρείται μαζί με τον Henri Matisse και τον Pablo Picasso, ότι επηρέασε και διαμόρφωσε τις επαναστατικές και πρωτοποριακές εξελίξεις στις τέχνες τον 20ου αιώνα. Ο Μαρσέλ Ντυσάν με το έργο του επηρέασε τις μεταγενέστερες γενιές καλλιτεχνών και άλλαξε οριστικά τον ρου της καλλιτεχνικής ιστορίας.
«Δεν μπορείς να ορίσεις την ηλεκτρική ενέργεια. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για την τέχνη. Είναι ένα είδος εσωτερικού ρεύματος σε ένα ανθρώπινο ον, ή κάτι που δεν χρειάζεται ορισμό ». Μαρσέλ Ντυσάν
Πηγές:
fragilemag.gr/marcel-duchamp-1/
http://www.artmag.gr/articles/artspot-members-articles/item/5649-marcel-duchamp-%E2%80%9Cready-mades%E2%80%9D
www.exostispress.gr/Article/Marcel-Duchamp–to-paidi-thaima-apo-tin-gallia
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%B1%CF%81%CF%83%CE%AD%CE%BB_%CE%9D%CF%84%CF%85%CF%83%CE%AC%CE%BD
Μαρσέλ Ντυσάν. Ο προκλητικός καλλιτέχνης που μουτζούρωσε τη Μόνα Λίζα και έβαλε τον τίτλο: “την τρώει ο κ@λος της”. Αποκάλεσε «τέχνη» ένα ανδρικό ουρητήριο
One thought on “Μαρσέλ Ντυσάν – Ο προκλητικός καλλιτέχνης που ζωγράφισε μουστάκι στην Μόνα Λίζα και δημιούργησε τα ready-made εκθέματα”