Είναι αλήθεια πως τα λογοτεχνικά έργα της Βικτωριανής περιόδου έχουν εδραιωθεί σε παγκόσμιο επίπεδο και το φανατικό αναγνωστικό τους κοινό απλώνεται σε όλες τις ηπείρους. Από τις αδελφές Μπροντέ ως την Ώστεν και από τον Ντίκενς ως την Έβανς και από τις αρχές του 20ου αιώνα ως τις μέρες μας η χαρακτηριζόμενη κλασική πλέον λογοτεχνία κερδίζει συνεχώς έδαφος. Οι λόγοι που εξηγούν αυτό το γεγονός είναι πολλοί και διαφέρουν μεταξύ των συγγραφέων και των αναγνωστών. Εξάλλου εύκολα διακρίνει κανείς την αντίθεση ανάμεσα στα έργα του Ντίκενς που κατά κύριο λόγο μιλούν για την δύσκολη και διαβρωτική ζωή στις μεγάλες βιομηχανικές πόλεις από αυτά της Ώστεν που αναπόφευκτα ταξιδεύουν στον νωθρό νότο. Στην μία περίπτωση οι ήρωες αγωνίζονται για την επιβίωση και ενδεχομένως την κοινωνική ανέλιξη μέσω της βελτίωσης του βιοτικού τους επιπέδου, ενώ στην άλλη αποσκοπούν στο τελευταίο μέσω της πραγματοποίησης ενός επιτυχημένου ζευγαρώματος. Το κοινό πάντως που παρουσιάζουν όλα τα συγγράμματα της περιόδου αυτής είναι η διεισδυτική ματιά με την οποία οι συγγραφείς βυθίζονται στον ψυχικό κόσμο, στις σκέψεις και τις αντιδράσεις των ηρώων τους. Μεταξύ όλων αυτών κυριαρχεί ένα μοτίβο, μια αλληλουχία που πηγάζει από την ανατροφή και τις παραστάσεις που κυοφορούν μέσα τους. Θα έλεγε κανείς πως οι συγκεκριμένοι λογοτέχνες ήταν δεξιοτέχνες στην σκιαγράφηση χαρακτήρων. Είναι απολύτως λογικό πως χαρακτήρες σαν τον Χίθκλιφ, την Τζέυν Έυρ, τον Πιπ ή τον κ. Ντάρσυ επιβίωσαν μέσα στους αιώνες και δεν χώθηκαν σε κάποιο χρονοντούλαπο της λογοτεχνίας. Σε αυτά τα πού αγαπημένα Βικτωριανά αριστουργήματα θα προσθέσουμε σήμερα ακόμη ένα. Πρόκειται για το “Βορράς και Νότος” της Ελίζαμπεθ Γκασκέλ.
Αν και στενή φίλη του Ντίκενς και της Σαρλότ Μπροντέ, η Ελίζαμπεθ Γκασκέλ μέχρι στιγμής δεν έχαιρε της αναγνωρισιμότητάς τους. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια πολλοί κριτικοί έχουν αρχίσει να αναθεωρούν την στάση τους απέναντι στην εργογραφία της. Μερικά από τα χαρακτηριστικά της γραφής της είναι η εξαιρετική της ικανότητα στην περιγραφή των πιο λεπτών αποχρώσεων των χαρακτήρων και οι λεπτομερείς περιγραφές της υπαίθρου και της αγγλικής πανίδας. Η προτίμησή της για απλούς και ταπεινούς χαρακτήρες φανερώνει την πεποίθησή της ότι η ομορφιά και η ποίηση μπορούν να κρύβονται σε γεγονότα και πρόσωπα καθημερινά. Είναι φανερή η επίδραση των ρομαντικών ποιητών Σάμιουελ Τέιλορ Κόλεριτζ και Γουίλιαμ Γουόρντσγουορθ στον τρόπο σκέψης της αν και το έργο της κατατάσσεται στο χώρο του ρεαλισμού. Τα καυτά κοινωνικά προβλήματα του καιρού της τα αντιμετώπισε από επαναστατική σκοπιά. Δεν ενδιαφέρθηκε για τη νέα τάξη των εξαθλιωμένων εργατών που δημιούργησε η γρήγορη εκβιομηχάνιση της χώρας και για τους κατατρεγμένους από την κοινωνία μόνο ως φιλάνθρωπος σύζυγος πάστορα αλλά τόλμησε να τους αναδείξει ως κεντρικούς χαρακτήρες των ιστοριών της, διακινδυνεύοντας έτσι να ενοχλήσει τη μεσαία αστική τάξη στην οποία ανήκαν οι αναγνώστες της. Στα γυναικεία πρόσωπα των βιβλίων της δεν αρνείται την αφοσίωσή τους στην οικογενειακή εστία αλλά τους δίνει ένα ηθικό ανάστημα και μια ξεχωριστή υπόσταση που ξεπερνούν τα στενά όρια στα οποία τις είχε τοποθετήσει η βικτωριανή κοινωνία. Τοποθετούσε τη δράση των έργων της σε μέρη με τα οποία ήταν ιδιαίτερα εξοικειωμένη, όπως το βιομηχανικό Μάντσεστερ ή η αγγλική ύπαιθρος και πολλές από τις καταστάσεις που ζουν οι ήρωες της έχουν αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Τα κείμενά της αντανακλούν τις θεολογικές της απόψεις, που είχαν σαν άξονα έναν ορθολογικό και φιλελεύθερο Προτεσταντισμό. Γνωρίζοντας τα πιο βασικά στοιχεία της λογοτεχνικής της έκφρασης ως προς την μορφή και το περιεχόμενό της μπορούμε ελεύθερα να εισέλθουμε στα ενδότερα της ιστορίας μας.
Ο “Βορράς και Νότος”, όπως θα μάντευε κανείς από τον τίτλο του είναι ένα ρομαντικό μεν μυθιστόρημα με σημαντικές κοινωνιολογικές πτυχές που δομείται εξαρχής σε μια αντιπαράθεση. Από το πολύβουο και κοσμοπολίτικο Λονδίνο όπου ζει τα τελευταία χρόνια η ηρωίδα μας, Μάργκαρετ Χέιλ αλλά πρόκειται να εγκαταλείψει ενόψει του γάμου της ξαδέλφης της Ίντιθ Σο με τον λογαχό Λένοξ μεταφερόμαστε σχεδόν ακαριαία στο ήσυχο και γραφικό Χέλστοουν του Χάμσαιρ, στην μικρή ενορία όπου λειτουργεί ο πατέρας της Μάργκαρετ, Ρίτσαρντ Χέιλ και ζει με την μητέρα της. Λίγες μέρες ανεμελιάς και μια απρόσμονη πρόταση γάμου θα μεσολαβήσουν μέχρι την εκ νέου αλλαγή σκηνικού. Επόμενος και τελικός (ίσως;) προορισμός το βιομηχανικό Μίλτον στον βρετανικό Βορρά. Την ολάνθιστη και πλουμιστή φύση διαδέχεται αναπόφευκτα το νέφος και ο καπνός των εργοστασίων και των βιομηχανιών. Τους πρόσχαρους και ταπεινούς ανθρώπους της υπαίθρου ακολουθούν οι θορυβώδεις και έντονοι εργάτες των βιοτεχνών και τα επιβλητικά τους αφεντικά. Οι δύο όψεις μιας χώρας που μόλις γνώρισε την βιομηχανική επανάσταση, δίχως να γευτεί μια ταξική αντιπαράθεση, μια επανάσταση στα πρότυπα αυτής της Γαλλίας του περασμένου αιώνα αποδίδονται με μοναδικό τρόπο στο εν λόγω βιβλίο.
Η ζωή της Μάργκαρετ από εκεί και πέρα παίρνει διαφορετική τροπή. Θα έλεγε κανείς πως το νεφελώδες και αγριωπό τοπίο αν και δεν επηρεάζει την αγνή καρδιά και τους αβρούς της τρόπους την σκληραγωγεί και την μεταμορφώνει από μια αριστοκράτισσα χαμηλού εισοδήματος αλλά σωστής ανατροφής σε μια ανεξάρτητη και ώριμη γυναίκα. Στην αλλαγή αυτή δε θα συνδράμει μόνο η ανικανότητα των νοτίων γονιών της να αντιμετωπίσουν διάφορες περιστάσεις ή ενίοτε η συστολή τους αλλά και η γνωριμία της με ανθρώπους όπως οι Χίγκινς ή ο κύριος Μπελ. Ίσως, όμως, τον σημαντικότερο ρόλο να διαδραματίσει ο συμπρωταγωνιστής της, ο αυστηρός και βλοσηρός Τζον Θόρντον. Ο κύριος αυτός, αυτοδημιούργητος βιομήχανος που ασχολείται με την επεξεργασία βαμβακιού και την διάθεσή τους στο λιανικό εμπόριο γίνεται ο πρώτος μαθητής του κύριου Χέιλ στο Μίλτον και στην ουσία ο πρώτος του και μοναδικός φίλος. Παρά τους απότομους τρόπους του, ο Θόρντον είναι ένας άνθρωπος μετρημένος και οξυδερκής με θαυμάσια πειθαρχία και αυτοσυγκράτηση. Ο μόνος άνθρωπος που μοιάζει να αγαπά ειλικρινά είναι η μητέρα του, την οποία χαρακτηρίζουν τα ίδια ακριβώς επίθετα. Σύντομα, η κατάσταση αυτή θα ανατραπεί, καθώς το άκαμπτο σθένος ενός άντρα δυναμικού και μαχητικού θα έρθει να απαλύνει ο έρωτάς του για την Μάργκαρετ, ένας έρωτας μη αναμενόμενος και άδοξος κατά τον ίδιο.
Πράγματι, οι δυο τους θα περάσουν από 40 κύματα, με την σχέση τους να συμπαρασύρεται από απανωτές αλλαγές, από παρεξηγήσεις, από ταραχές, από θλιβερά γεγονότα. Παρότι πρόκειται για ρομαντικό βικτωριανό μυθιστόρημα καθ’ όλη την διάρκειά του ο αναγνώστης αμφιβάλλει έντονα για την κατάληξη. Η αληθοφάνεια της αφήγησης, αλλά ιδίως η ρεαλιστικότητα των χαρακτήρων είναι ανεπανάληπτη. Μέσα από την σύγκρουση των δυο ηρωών συγκρούονται δυο κόσμοι, δυο νοοτροπίες, δυο γεωγραφικά, ταξικά υπόβαθρα. Μένει να δείξει αν αυτή η σύγκρουση θα αποβεί μοιραία για έναν έρωτα που σταδιακά καλλιεργείται συμπαρασύροντάς τον και τσακίζοντάς τον στον εγωισμό ή αν θα οδηγήσει σε μια αλληλοπεριχώρηση και μια μαγευτική σύζευξη. Εξάλλου, ο νόμος της φυσικής περί της έλξης των ετερώνυμων αποδεικνύεται περίτρανα στην βικτωριανή εργογραφία.
Πέρα από την σχέση των δυο φύλων, συγγραφέας με ήρεμο, αλλά ιδιαίτερα καίριο και δεικτικό τρόπο, περιέγραψε βίαιες καταστάσεις, ατομικές και συλλογικές, με αποτέλεσμα να ενοχλήσει την αστική τάξη της βικτωριανής εποχής. Το έργο αυτό όμως δεν μένει μόνο σε εκείνη την εποχή αλλά δημιουργεί καίρια ερωτήματα και για την δική μας. Η συγγραφέας, με την απαράμιλλη αφηγηματική της δεινότητα και με την περιγραφή των πιο λεπτών αποχρώσεων των χαρακτήρων, καταφέρνει να καταγράψει την κατάσταση των εργατών, τις δυσκολίες, τα πάθη και τις ελπίδες τους σε έναν κόσμο που αλλάζει με μεγάλη ταχύτητα. Αναφέρεται επίσης μεταξύ άλλων στον ρόλο των συνδικάτων και των κινημάτων, όπως ο μεθοδισμός. Ακόμη εκπλήσσει η οξυδέρκεια με την οποία η Γκάσκελ αντιλαμβάνεται τις σχέσεις εξουσίας, όχι μόνο μεταξύ αφεντικών και εργατών, αλλά και μες στους κόλπους της κάθε μιας από αυτές τις τάξεις. Παρόλα αυτά, η Κυρία Γκάσκελ δεν αμελεί την ατομική διάσταση και τις επιπτώσεις όλων αυτών των σημαντικών γεγονότων στον καθένα από τους ήρωές της ξεχωριστά. Έτσι, παρακολουθούμε σε όλο το βιβλίο μια εξέλιξη των πολιτικών και κοινωνικών δρωμένων αλλά και μια εξέλιξη των ηρωών.
Το αξιοθαύμαστο στο έργο της Γκασκέλ είναι ότι συνδυάζει τους κοινωνικούς προβληματισμούς του Ντίκενς δίχως την ζοφερότητα τους και το ψυχογραφικό ειδύλλιο της Ώστεν δίχως την υπερανάλυσή της, αλλά με χιούμορ και διορατικότητα. Η πάλη των τάξεων, η έννοια της δικαιοσύνης, ο ρόλος της Εκκλησίας, η θέση της γυναίκας αποτελούν λίγα από τα ζητήματα που θίγει αυτό το μυθιστόρημα και που το καθιστούν μοναδικό μεταξύ των ομοίων του και αναμφίβολα το σημαντικότερο έργο της συγγραφέως. Η Μάργκαρετ Χέιλ και ο Τζον Θόρντον είναι οι εξέλιξη της Ελίζαμπεθ Μπένετ και του Φιτζγουίλιαμ Ντάρσυ και η πολιτικοκοινωνική τους εκδοχή. Σίγουρα, τους αναλογεί πολύ μεγαλύτερη μελέτη και εμβάθυνση και σε κάθε περίπτωση αναγνωσιμότητα ανάμεσα στο φανατικό και όχι μόνο αναγνωστικό κοινό της βικτωριανής λογοτεχνίας.
Προσωπικά γνώρισα το έργο μέσα από την μεταφορά του στην μικρή οθόνη το 2004 από το BBC, για την οποία ελπίζω να έχω την ευκαιρία να μιλήσω σε ένα άλλο άρθρο. Διαβάζοντάς το στην γλώσσα που γράφτηκε στην αρχή, καθώς η ελληνική μετάφραση δεν είχε ακόμα συντελεστεί, ήταν μια συναρπαστική εμπειρία, καθώς ο τρόπος έκφρασης της Γκασκέλ είναι σαγηνευτικός, ενώ η παράθεση στην αρχή κάθε κεφαλαίου αποφθεγμάτων ή μικρών ποιημάτων με ενθουσίασε. Πίστευα, ειλικρινά πως κάθε απόπειρα μετάφρασης, θα κατέστρεφε αυτό το δημιούργημα. Παρ’ όλα αυτά έκανα λάθος και η μετάφραση για τον εκδοτικό οίκο Μίνωα για την σειρά Ξένη Κλασική Λογοτεχνία με εξέπληξε ευχάριστα. Το ύφος της Γκασκέλ, σαρκαστικό σε διάφορα σημεία και φιλοσοφικό σε άλλα διατηρείται, ενώ η μαγεία της δικής μας γλώσσας συναρπάζει με τον δικό της ιδιαίτερο τρόπο. Αν αγνοούσατε την ύπαρξη ή ακόμα δεν είχατε να σκεφτεί το έργο αυτό, ελπίζουμε αυτό το άρθρο μας να σας παρακινήσει να το πράξετε!
Το μυθιστόρημα κυκλοφορεί σε μετάφρασης της Βασιλικής Κοκκίνου από τις εκδόσεις Μίνωα.
Πηγές:
«Βορράς και Νότος» της Ελίζαμπεθ Γκάσκελ: γράφει η Βασιλική Κοκκίνου
